Zanieczyszczenie światłem – czym jest i jak sobie z nim radzić?

Zanieczyszczenie światłem nie tylko odbiera nam rozgwieżdżone niebo, ale również obniża jakości naszego snu. Co możemy z tym zrobić?

Pismo Święte zawiera liczne odniesienia do gwiazd na nocnym niebie. Zgodnie z relacją biblijną Bóg stworzył gwiazdy czwartego dnia¹. Pewnej nocy podczas rozmowy z Abrahamem Bóg polecił mu wyjść z namiotu i spojrzeć na gwiazdy². Miało mu to uświadomić, jak liczne będzie jego potomstwo³. Księga Hioba wspomina o kilku konstelacjach i grupach gwiazd: „On [Bóg] stworzył Niedźwiedzicę, Oriona, Plejady i Gwiazdozbiór Południa” (Hi 9,9). Znajdziemy nawet pośrednie odniesienia do planet, znanych w starożytności jako „wędrujące gwiazdy”⁴. Co ciekawe, najwięcej odniesień do gwiazd liczy Księga Apokalipsy.

Czym jest zanieczyszczenie światłem?

Starożytni ludzie, w tym pisarze biblijni, byli oswojeni z przepięknym widokiem rozgwieżdżonego nieba. Podobnie było w czasach późniejszych, przynajmniej do XIX wieku. A jak jest dzisiaj? W 1994 roku po trzęsieniu ziemi w Los Angeles, który spowodował również blackout w mieście, niektórzy ludzie dzwonili na policję, ponieważ zauważyli „złowieszczą” podłużną chmurę ciągnącą się nad miastem. Okazało się, że ci ludzie po raz pierwszy w życiu ujrzeli Drogę Mleczną⁵. Los Angeles jest bowiem jednym z najbardziej oświetlonych miast na świecie, dlatego jego mieszkańcy widzą mało gwiazd na niebie. Część z nich nigdy nawet nie miała okazji zobaczyć, jak naprawdę wygląda nocne niebo.

W Polsce również zmagamy się z tym problemem. Najbardziej oświetlonymi polskimi miastami są oczywiście Warszawa, Kraków czy miasta konurbacji górnośląskiej. Jednak sztuczne światło stało się kłopotliwe również w mniejszych miejscowościach. Wszystko przez niewłaściwie zaprojektowane oświetlenie uliczne i przydomowe, a także reklamy i reflektory oświetlające zabytki. Znaczna część tego światła jest niestety skierowana ku górze zamiast na ulice i chodniki, gdzie są najbardziej potrzebne. W efekcie tak zaprojektowane sztuczne oświetlenie tworzy łunę zanieczyszczenia światłem, która jest widoczna nawet z kosmosu⁶. Jest ona tym bardziej intensywna, im więcej źródeł światła znajduje się w danym miejscu (choć oczywiście zachmurzenie też robi swoje).

Skala Bortle’a

Widoczność nocnego nieba, która została osłabiona przez zanieczyszczenie światłem, przyjęło się szacunkowo mierzyć za pomocą tzw. skali Bortle’a. W tej skali 1 oznacza doskonale ciemne nocne niebo, całkowicie wolne od sztucznych świateł. W takich warunkach wyraźnie widać Drogę Mleczną, która nawet rzuca subtelny, rozmyty cień! Z kolei 9 to niebo, które przybiera kolor brązowy lub wręcz pomarańczowy i na którym widać tylko najjaśniejsze ciała niebieskie⁷. Jest ono charakterystyczne dla centrów największych metropolii świata, takich jak Nowy Jork, Los Angeles, Londyn, Paryż czy Tokio. Jednym z najsilniej oświetlonych krajów, wyraźnie wyróżniającym się na tle swoich sąsiadów, jest Belgia⁸.

Zanieczyszczenie światłem – skutki

Nauka i kultura

Zanieczyszczenie świetlne niesie ze sobą określone konsekwencje. Przed 1878 rokiem, kiedy wprowadzono nowo wynalezione żarówki do produkcji masowej, astronomowie mogli bez większych problemów budować swoje obserwatoria w miastach. Na przykład Jan Heweliusz, polski astronom żyjący w XVII wieku, założył swoje obserwatorium praktycznie w centrum ówczesnego Gdańska. Jednak od XX wieku większość zawodowych obserwatoriów znajduje się na odludziu. Również astronomowie amatorzy są zmuszeni wyjeżdżać co najmniej kilkadziesiąt kilometrów poza miasto⁹. Ale nawet zwykli mieszkańcy miast zostali w dużej mierze pozbawieni dziedzictwa przyrody i kultury, które im towarzyszyło przez tysiąclecia¹⁰.

Bezpieczeństwo i zdrowie

Jednak skutki zanieczyszczenia światłem nie ograniczają się tylko do nauki i kultury ludzkiej. Choć montujemy oświetlenie nocne dla bezpieczeństwa, to okazuje się, że powoduje jedynie wzrost naszego poczucia bezpieczeństwa¹¹. Nie zmniejsza ono jednak faktycznej przestępczości, a może wręcz nawet pomagać przestępcom. Ponadto z powodu zanieczyszczenia światłem cierpi zdrowie człowieka. Nadmiar sztucznego światła zaburza nasz zegar biologiczny, przez co statystycznie śpimy mniej niż nasi przodkowie. Niestety gdy śpimy za mało, dochodzi do zaburzenia naszej gospodarki hormonalnej. Niewłaściwa produkcja takich hormonów jak melatonina, somatotropina czy wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP), może prowadzić do depresji, zestresowania, a nawet raka piersi¹².

Co ciekawe, badania wykonane w Finlandii za kołem podbiegunowym wykazały, że znacznie więcej samobójstw ma miejsce nie podczas nocy polarnej, ale w czasie dnia polarnego. Innymi słowy, o ile człowiek potrzebuje światła, o tyle jego nadmiar szkodzi mu bardziej niż jego brak. Nie ma znaczenia, czy chodzi o światło sztuczne, czy naturalne¹³. Dlatego tak ważne jest odpowiednie wysypianie się. Przeciętny dorosły człowiek potrzebuje 7-8 godzin snu. Sztuczne oświetlenie nocne (a także szkodliwy nawyk nadmiernego korzystania z technologii cyfrowych) skutecznie nam przeszkadza trzymaniu się tych ram.

Ekologia i ekonomia

Zanieczyszczenie światłem to także problem dla okolicznych zwierząt. Nadmiar światła nocą zaburza naturalny rytm biologiczny u wielu gatunków zwierząt, podobnie jak u człowieka. Inna sprawa, że sztuczne światło dezorientuje różne ptaki i owady, np. ćmy. Te stają się łatwo widoczne dla drapieżników takich jak nietoperze, ropuchy czy różne gatunki ptaków. Jednocześnie sztuczne światło przeszkadza drapieżnym sowom, które są przecież gatunkiem nocnym, polować na wrony. Znany jest również wpływ zanieczyszczenia światłem na rośliny¹⁴.

Wreszcie mierzymy się z ogromnym marnotrawstwem energii. Każdego roku w Unii Europejskiej więcej niż 1 700 milionów euro „ulatuje” w kosmos pod postacią energii świetlnej i cieplnej. W Stanach Zjednoczonych jest to ok. ⅓ całej wyprodukowanej energii elektrycznej. Wiele opraw lamp ulicznych jest tak skonstruowanych, że tylko 40% światła emitowanego z nich pada na ziemię. Oczywiście większość tej energii pochodzi z elektrowni cieplnych, polegających na paliwach kopalnych¹⁵. Dlatego jest tym bardziej tragiczne, że spośród różnych rodzajów zanieczyszczenia, tj. powietrza, wód czy gleb, zanieczyszczenie światłem jest jednym z najmniej znanych.

Zanieczyszczenie światłem – co możemy zrobić?

Niemniej świadomość problemu powoli wzrasta. Już dzisiaj istnieją takie organizacje jak International Dark-Sky Association, międzynarodowa organizacja pozarządowa zajmująca się problemem zanieczyszczenia światłem¹⁶. W Polsce działa głównie Stowarzyszenie Polaris-OPP¹⁷. Powołano do istnienia tzw. parki ciemnego nieba, z których pierwszym, jaki powstał w Polsce, jest Izerski Park Ciemnego Nieba¹⁸. Jednak prawdopodobnie najlepsze warunki do obserwacji nocnego nieba w Polsce posiada Park Gwiezdnego Nieba „Bieszczady”¹⁹. Wszystkie te organizacje i inicjatywy propagują różne sposoby ograniczenia emisji nadmiaru światła w niebo, m.in. odpowiednio zaprojektowane oprawy latarni.

Niemniej są to działania o charakterze społecznym. Tymczasem co możemy sami zrobić dla naszego własnego zdrowia? Jeżeli posiadamy dom jednorodzinny, to możemy lepiej zadbać o oświetlenie naszego podwórza. Odpowiednia oprawa kinkietów z płaskimi szybami skierowanymi pionowo w dół z pewnością nam w tym pomoże. Istnieje również wiele innych rozwiązań, dzięki którym nie będziemy emitować światła ani w niebo, ani w kierunku naszych sąsiadów²⁰.

Natomiast już w samym mieszkaniu starajmy się po prostu gasić światło w pomieszczeniach, gdzie nas nie akurat nie ma. Dzięki coraz powszechniejszym diodom LED nie musimy się już martwić o częstotliwość włączania i wyłączania światła²¹ (choć wciąż pamiętajmy o umiarze). Oprócz tego unikajmy niebieskiego światła emitowanego przez ekrany komputerów i smartfonów. Wiele urządzeń jest wyposażonych w tzw. tryb nocny. Najlepiej jednak całkowicie unikać patrzenia w ekran na kilka godzin przed snem. Wreszcie dla dobrej jakości snu nasze sypialnie powinny być w pełni odizolowane od wszelkich sztucznych świateł²².

Podsumowanie

Zanieczyszczenie światłem to problem wieloaspektowy. Z jednej strony szkodzi nauce i kulturze człowieka, a z drugiej strony również zdrowiu naszemu i otaczającej nas przyrody. Ciemne niebo jest przez nas coraz rzadziej widziane w miastach. A przecież nawet ludzie nie zajmujący się astronomią potrafią docenić piękno gwiazd i ogólnie nocnego nieba, i jego wpływ na naszą kulturę. Skoro Bóg jako Stworzyciel świata stworzył nie tylko Ziemię, ale również gwiazdy i cały Wszechświat²³, to szkoda byśmy tracili je z naszych oczu. Niemniej miłośnicy astronomii również muszą pamiętać o odpowiedniej ilości i jakości nocnego snu. Tylko odpowiednio ciemne niebo może je zapewnić nam wszystkim.

Przypisy

1. Rdz 1,14-19.
2. Rdz 15,5.
3. Rdz 22,17.
4. Jud 1,13.
5. Buck S., During a 1994 blackout, L.A. residents called 911 when they saw the Milky Way for the first, Medium Timeline, 16.02.2017, timehttps://timeline.com/los-angeles-light-pollution-ebd60d5acd43
6. Nawalkowski P., Pojęcie zanieczyszczenia sztucznym światłem i jego zakres, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem
7. Ambroży R. B., Skala Bortle’a – skala używana do szacunkowej oceny jakości nocnego nieba, Moja Astronomia, https://mojaastronomia.pl/edukacja/skala-bortlea-skala-uzywana-do-szacunkowej-oceny-jakosci-nocnego-nieba/
8. Why does Belgium shine so brightly?, BBC News, 12.05.2017, https://www.bbc.com/news/world-europe-39900940
9. Nawalkowski P., Astronomiczne zanieczyszczenie sztucznym światłem, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem/na-astronomie
10. Nawalkowski P., Zanieczyszczenie sztucznym światłem w kulturze i estetyce, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem/na-kulture-i-estetyke
11. Nawalkowski P., Wpływ sztucznego światła na bezpieczeństwo, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem/na-bezpieczenstwo
12. Nawalkowski P., Wpływ sztucznego światła na zdrowie, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem/na-zdrowie-czlowieka
13. Sala K., Zanieczyszczenie świetlne. Zagrożenia i sposoby jego ograniczania, w: Rocznik Administracji Publicznej 2020 (6), s. 254-266.
14. Nawalkowski P., Ekologiczne zanieczyszczenie sztucznym światłem, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem/na-ekologie
15. Nawalkowski P., Ekonomia, a zanieczyszczenie sztucznym światłem, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/zanieczyszczenie-sztucznym-swiatlem/na-ekonomie
16. Zob. https://darksky.org/
17. Zob. https://www.polaris.org.pl/
18. Zob. http://www.izera-darksky.eu/index-pl.html
19. Zob. https://www.gwiezdnebieszczady.pl/
20. Nawalkowski P., Jak oświetlać prawidłowo, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/przyklady-oswietlen
21. Kuśmierek M., Czy żarówki LED można często włączać? Jak to wpływa na pobór prądu i żywotność?, Spider’s Web, 31.08.2022, https://spidersweb.pl/2022/08/czy-zarowki-led-mozna-czesto-wlaczac-pobor-pradu.html
22. Lech A., Dlaczego powinniśmy spać w całkowitej ciemności?, Ciemne Niebo, https://ciemneniebo.pl/pl/aktualnosci/22-artykuly-i-publikacje/252-dlaczego-powinnismy-spac-w-calkowitej-ciemnosci
23. Ne 9,6.