Czy Mojżesz wymyślił alfabet?

Alfabet uznajemy dzisiaj za rzecz oczywistą. Uczymy się go w szkole i posługujemy się nim, pisząc książki i artykuły (jak ten), lub czytając je. Tymczasem alfabet ktoś kiedyś musiał wymyślić. Kto więc go wymyślił? Co ma wspólnego z alfabetem Mojżesz, autor Księgi Rodzaju i innych ksiąg Tory? I co wspólnego z alfabetem może mieć nawet sam Bóg?

Pismo i jego ewolucja

Do powstania pisma doprowadziła potrzeba zrozumienia i uporządkowania świata, a także budowania społeczności i zapisywania różnych transakcji. Zanim więc przejdziemy do alfabetu, przyjrzyjmy się najpierw temu, jak powstało samo pismo.

Na początku były piktogramy i ideogramy. Piktogramy to proste rysunki, które oznaczały to, co przedstawiały, np. rysunek słońca oznaczał słońce, zaś rysunek krowy – krowę. Ideogramy rozszerzyły znaczenie znaków piktograficznych o pojęcia ściśle związane ze znakiem graficznym, np. rysunek słońca mógł teraz oznaczać także dzień lub ciepło¹. Jednak nie było to jeszcze pismo.

Z czasem ludzie zaczęli łączyć znak graficzny z wartością fonetyczną (dźwiękową) tego, co on przedstawia. Dzięki temu zaczęto porządkować znaki i pojawiło się czytanie. Tak powstało właściwe pismo, zwane pismem logograficznym². To pismo stosuje zarówno znaki piktograficzne, jak i ideograficzne. Następnie logogramy zaczęto też czytać w sposób rebusowy, wykorzystując tylko wartość fonetyczną danego znaku. Pozwoliło to na oddzielenie dźwięku od tego, co przedstawia znak graficzny. Stosując polski przykład, dzięki temu można było wyrazić słowo „zamek” (zarówno budowlę, jak i element drzwi) za pomocą jednego znaku (np. zamku jako budowli). W ten sposób powstały fonogramy i wykształciło się pismo logofonetyczne.

Powyższej ewolucji pisma towarzyszyła również ewolucja samych znaków graficznych. Stawały się one coraz bardziej abstrakcyjne. Ostatecznie znak graficzny, który dawniej oznaczał np. dom, na pierwszy rzut oka już nie przypominał domu³.

Pismo starożytnych cywilizacji

Powyższą ewolucję przeszły zasadniczo wszystkie pisma starożytnych cywilizacji. Pismo klinowe Mezopotamii, hieroglify Egiptu (i późniejsze pisma), hieroglify i pisma linearne Krety, pismo cywilizacji doliny Indusu, pismo chińskie (funkcjonujące do dzisiaj), a także hieroglify Olmeków (a później Majów) to systemy logofonetyczne, czyli o charakterze mieszanym, semantyczno-fonetycznym. Jeśli odczytywano pismo fonetycznie, to najczęściej w sposób sylabiczny. Niektóre ludy, np. Elamici, z czasem utworzyły pisma czysto sylabiczne zwane sylabariuszami.

Jednak wszystkie pisma logofonetyczne trapiły te same problemy. Po pierwsze, pojawiały się coraz to nowe znaki graficzne lub ich kombinacje. Więc zbiór tych znaków rozrastał się do kilkuset, a nawet kilku tysięcy. Współczesne pismo chińskie zawiera aż 50 000 znaków, choć wystarczy znać „tylko” 2000-3000 znaków, aby przeczytać gazetę ze zrozumieniem⁴.

Drugi problem polegał na tym, że należało określić, kiedy dany znak należało czytać semantycznie, a kiedy fonetycznie. Pisma wykształciły więc znaki dodatkowe, albo semantyczne (determinatywy, kategoryzujące dany znak), albo fonetyczne (oparte o zasadę rebusu). Pozwalało to na dookreślanie znaczenia danych znaków graficznych.

Jednak sprawiało to, że cały system się komplikował. Powyższe przeszkody doprowadziły do tego, że logofonetyczne systemy piśmiennictwa były w dużej mierze ograniczone tylko do warstw wykształconych, zwłaszcza skrybów. Nauka i opanowanie pisma zajmowały całe lata⁵.

Alfabet – jak powstał?

Większość systemów pisma starożytnych cywilizacji to pisma łączące znaczenie semantyczne z sylabicznym. Inaczej ma się z hieroglifami egipskimi, które wykształciły inny system semantyczno-fonetyczny. Hieroglify egipskie, zamiast przyjmować wartość fonetyczną całych sylab, mogą przyjmować wartość fonetyczną jednej, dwóch lub trzech połączonych ze sobą spółgłosek tworzących określone słowo. Mamy tu po raz pierwszy do czynienia z zapisem typu alfabetycznego. Znaczna część hieroglifów została zapisana właśnie w ten sposób.

Okazuje się więc, że myśl alfabetyczna narodziła się właśnie w starożytnym Egipcie. Możemy to określić jako pierwszy krok milowy do powstania alfabetu.

Drugim, bardziej dramatycznym krokiem było powstanie w pełni niezależnego alfabetu. Od XIX do XV wieku p.n.e. Egipt zamieszkiwali Semici z Kanaanu, którzy pracowali w tamtejszych kopalniach, w tym na półwyspie Synaj. Powszechna teoria głosi, że Semici żyjący na tym półwyspie dążyli do wykorzystania hieroglifów egipskich w nowatorski sposób. Zaczęli oni stosować uproszczone hieroglify egipskie posiadające wartość fonetyczną wyłącznie jednej spółgłoski. Tak narodził się pierwszy alfabet⁶.

Pierwsze inskrypcje nowego pisma zostały odkryte zimą 1904-1905 roku przez egiptologów Hildę i Flindersa Pietre w kopalni turkusu Sarabit al-Chadim na półwyspie Synaj. W 1916 roku inny egiptolog, Alan Gardiner, zinterpretował znaleziska Pietre’ów jako semicki proto-alfabet, porównując jego litery z hieroglifami egipskimi i literami alfabetu fenickiego. Od tego czasu archeolodzy odkryli inne inskrypcje tego alfabetu w kilku innych miejscach, takich jak Wadi al-Hol niedaleko Luksoru, poza Synajem, w 1993 roku.

Pismo zostało nazwane alfabetem protosynajskim. Jak każdy alfabet, składa się ono z zaledwie dwudziestu kilku znaków, w przeciwieństwie do pisma egipskiego, którego znaki można liczyć w setkach i tysiącach.

Czy Mojżesz napisał Torę?

Dzisiejszy konsensus naukowy jest taki, że alfabet protosynajski jest przodkiem alfabetu fenickiego⁷. Alfabet protosynajski rozpowszechnił się w Kanaanie, gdzie rozwinął się dalej właśnie w alfabet fenicki (natomiast w Egipcie zaniknął).

Inskrypcje protosynajskie pochodzą z XIX-XV wieku p.n.e. O dziwo, niektórzy naukowcy ewolucjoniści są zdania, że Mojżesz nie mógł być autorem Pięcioksięgu Mojżeszowego. Jednym z ich argumentów jest to, że w czasach Mojżesza nie istniał jeszcze alfabet, za pomocą którego mógłby on spisać te księgi⁸. Jednak odkrycie alfabetu protosynajskiego zadaje kłam powyższemu stanowisku⁹. Samo Pismo Święte mówi nam, że Mojżesz mógł pisać¹⁰. Choć współczesny, „kwadratowy” alfabet hebrajski powstał dopiero w okresie po niewoli babilońskiej, Mojżesz mógł mieć już dostęp do alfabetu protosynajskiego i nim spisać księgi Tory.

Czy to możliwe, aby sami Hebrajczycy, gdy mieszkali w Egipcie, byli autorami pisma protosynajskiego? Nie da się tego określić jednoznacznie. Jeśli jednak w czasie powstania tego alfabetu Egipt zamieszkiwali Semici z Kanaanu, to mogli go również zamieszkiwać Izraelici, tj. potomkowie Jakuba. Zamieszkanie Jakuba i jego dzieci w Egipcie było częścią większego zjawiska migracji Semitów, które dotknęło ówczesny Kanaan – Pismo Święte wskazuje na panujący wtedy głód¹¹. Można być pewnym, że powstanie alfabetu protosynajskiego jest związane właśnie z migracją Semitów, w tym Jakuba i jego potomków, do Egiptu. Gdy Mojżesz wyprowadzał Izraelitów z Egiptu kilkaset lat później, to miał już gotowy alfabet, którego mógł użyć do napisania Tory.

Alfabet podbija świat

Ale historia alfabetu dopiero się zaczyna. Według obecnego konsensusu naukowego alfabet protosynajski przedostał się do Kanaanu¹². Tam Fenicjanie utworzyli z niego alfabet fenicki, z którego potem powstał alfabet aramejski (z niego wyodrębnił się alfabet hebrajski). Na bazie alfabetu protosynajskiego pojawiły się również inne alfabety semickie, w tym południowoarabski, z którego wywodzi się alfabet etiopski.

Jednak dotychczasowa forma alfabetu była ograniczona tylko do fonetyki semickiej. Był to tzw. abdżad, czyli alfabet spółgłoskowy¹³. Kolejnym wielkim krokiem milowym stało się zaadaptowanie alfabetu semickiego na potrzeby fonetyki innego wielkiego ludu basenu Morza Śródziemnego – Greków. Grecy przekształcili semicki abdżad w prawdziwy alfabet ze znakami samogłoskowymi. A dzięki kolonizacji Morza Śródziemnego zarówno Fenicjanie, jak i Grecy rozpowszechnili ideę alfabetu na tym obszarze. Z alfabetu greckiego powstały takie alfabety jak etruski, a z niego wykształcił się alfabet łaciński (dziś z powodu kolonializmu alfabetem łacińskim posługuje się większość świata). Podobnie powstał alfabet koptyjski (który wyparł wcześniejsze pisma egipskie), alfabety Kaukazu, a także cyrylica.

Fenicjanie i Grecy rozpowszechnili alfabet na zachodzie, zaś Aramejczycy i Persowie uczynili to samo na wschodzie. Starożytni Persowie uczynili język aramejski językiem oficjalnym całego imperium, a po upadku imperium alfabet aramejski przeszedł regionalizację. Z alfabetu aramejskiego powstał alfabet nabatejski, a z niego – obecny alfabet arabski. W Azji Środkowej z alfabetu aramejskiego i potem syryjskiego wyłonił się alfabet sogdyjski – prekursor runów tureckich i tradycyjnego alfabetu mongolskiego. Idea alfabetu mogła zainspirować króla Korei, Sejonga Wielkiego, do stworzenia pisma hangul w XV wieku. Istnieją również dowody, że alfabet aramejski przyczynił się do powstania pisma brahmi w Indiach, z którego pochodzi obecny alfabet devanagari i wiele innych pism Azji Południowej i Południowo-Wschodniej¹⁴.

Dlaczego alfabet tak się rozpowszechnił po świecie i zastąpił inne systemy pisma w wielu krajach (tylko Chiny i Japonia się mu oparły)? Wydaje się, że idea alfabetu, wykorzystująca jedynie wartości fonetyczne znaków graficznych, pozwoliła mocno zredukować ich liczbę do nieco ponad 20. Rozum ludzki z większą łatwością zapamięta dwadzieścia kilka znaków, ułożonych odpowiednio w słowa, aniżeli setki i tysiące znaków.

Palec Boży?

Gdy popatrzymy na mapę starożytnego świata, zobaczymy kilka starożytnych cywilizacji. Idea alfabetu mogła się narodzić w każdym z nich lub mogła się wcale nie narodzić. Ale narodziła się ona właśnie w Egipcie – w kraju, w którym mieszkał Mojżesz. Wydaje się jakoby Tora i Księga Hioba (również przypisywana Mojżeszowi) były pierwszymi znanymi wielkimi dokumentami zapisanymi pismem alfabetycznym. Co więcej, cały Stary Testament został napisany za pomocą alfabetu, a Nowy Testament za pomocą innego alfabetu. Nie spisano ich za pomocą trudnych systemów semantyczno-fonetycznych – hieroglifów, pisma klinowego, czy kreteńskich pism linearnych. Dziś Pismo Święte jest przetłumaczone na setki języków i zdecydowana większość z nich posługuje się jakąś formą alfabetu.

Można zaryzykować stwierdzenie, że powstanie alfabetu przyczyniło się w dużej mierze do powstania Pisma Świętego. Zaś rozpowszechnienie się alfabetu na świecie znacznie ułatwiło rozpowszechnienie i tłumaczenie Biblii. Gdyby nie alfabet, być może chrześcijaństwo nie byłoby dzisiaj tak powszechne. Czyżby Ktoś nad tym czuwał?

Przypisy

1. Avrin L., Scribes, Script, and Books: The Book Arts from Antiquity to the Renaissance, American Library Association, Chicago, 1991, s. 22.
2. Ibid., s. 21-22.
3. Ibid., s. 20.
4. Zob. https://www.bbc.co.uk/languages/chinese/real_chinese/mini_guides/characters/characters_howmany.shtml
5. Wilson H., Scribe Like an Egyptian, History Today, 8 sierpnia 2019, https://www.historytoday.com/miscellanies/scribe-egyptian
6. Norman J., The Proto-Sinaitic Inscriptions, the Earliest Evidence for Alphabetic Writing, History of Information, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=3442
7. Ager S., Phoenician/Canaanite, Omniglot, https://omniglot.com/writing/phoenician.htm
8. Looy M., Moses Supposes – Fascinating New Documentary Defends Moses’ Authorship of the Book of Exodus, Answers in Genesis, 18 marca 2019, https://answersingenesis.org/bible-history/moses-supposes-fascinating-new-documentary-defends-moses-authorship-of-the-book-of-exodus/
9. Bates G., Sanders L., Movie review: Patterns of Evidence: The Moses Controversy, Creation Ministries International, 4 marca 2019, https://creation.com/poe-moses
10. Wj 17,14.
11. Rdz 47,1-6.
12. Ager S., Proto-Sinaitic/Proto-Canaanite, Omniglot, https://omniglot.com/writing/protosinaitc.htm
13. Współczesnymi przykładami abdżadów są alfabet hebrajski i arabski.
14. Brāhmī, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Brahmi