Postmodernizm kontra prawda

Postmodernizm, nurt powstały w XX wieku, odrzucił prawdę jako wartość obiektywną. Czy zatem prawda faktycznie obroni się sama?

„Cóż to jest prawda?” – zapytał retorycznie Poncjusz Piłat, rzymski prefekt Judei, podczas przesłuchania Jezusa¹. Współcześnie wielu ludzi zadaje sobie takie pytanie. A wszystko przez tzw. postmodernizm. Zwany również ponowoczesnością, jest to prąd myślowy (w filozofii, ale nie tylko), który narodził się w II połowie XX wieku, w opozycji do modernizmu I połowy XX wieku. Sprzeciw bierze się stąd, że to właśnie modernizm, a jeszcze wcześniej inne nurty, począwszy od Oświecenia, przyczyniły się do powstania totalitarnych i zbrodniczych ideologii, takich jak komunizm i nazizm.

Czym jest prawda według postmodernizmu?

W tym sensie postmodernizm często uważa się za odwrócenie Oświecenia². Oświecenie i późniejsze nurty aż do pojawienia się modernizmu kładły nacisk na to, że prawda obiektywna istnieje. Ponieważ jednak wielkie narracje I połowy XX wieku przyniosły ogrom ofiar w imię tego, co same uważały za prawdę, to nurt postmodernizmu zakłada, że prawda albo nie ma znaczenia, albo po prostu nie ma czegoś takiego, jak prawda obiektywna. Innymi słowy, każdy człowiek ma prawo wyznawać jakąś własną prawdę, która nie musi być prawdą dla innego człowieka.

Postmodernizm sprzeciwia się takim koncepcjom, jak prawda, logika czy obiektywizm. Co więcej, względem zasad etycznych stosuje podejście relatywistyczne: nie ma dobra i zła, dobrem i złem jest tylko to, co sam pojedynczy człowiek uzna za dobro i zło. W ten sposób postmoderniści celebrują pluralizm opinii, sceptycyzm, subiektywizm, a także relatywizm epistemologiczny, metafizyczny i moralny³. Dlatego postmodernizm znalazł się pod ostrzałem krytyki zarówno środowisk konserwatywnych, jak i racjonalistycznych. Mimo że postmodernizm jako nurt wydaje się dziś martwy, to jego zasady pozostają żywe we współczesnym społeczeństwie.

O prawdzie słów kilka

Czy postmoderniści mówią prawdę, twierdząc, że nie istnieje prawda obiektywna? Zauważmy, że już w tym zdaniu mamy do czynienia ze sprzecznością. Skoro bowiem nie ma prawdy obiektywnej, to w jaki sposób postmoderniści mogą mówić prawdę, że prawda nie istnieje?

Słownik Języka Polskiego definiuje termin prawda w następujący sposób:

1. «zgodna z rzeczywistością treść słów, interpretacja faktów, przedstawienie czegoś zgodne z realiami»; 2. «to, co rzeczywiście jest, istnieje lub było»; 3. «zasada dowiedziona naukowo lub wynikająca z doświadczenia, uważana powszechnie za niepodważalną»⁴

Prawda to zatem zgodność treści z zastanymi przez nas faktami. Na przykład, kiedy widzimy, że jabłko spadło na trawę, to stwierdzenie tego faktu w ten sposób będzie prawdą. To jednak nie oznacza, że treść owego stwierdzenia wyczerpuje wszystko, co można wyciągnąć z tego faktu. Można dodać cały szereg innych faktów, np. że jabłko spadło z drzewa lub że stało się tak pod ciężarem własnym jabłka, lub dodatkowo, że stało się tak, ponieważ jabłko urosło, lub że doszło do tego w wyniku działania ziemskiej grawitacji… Nigdy jednak nie przekażemy 100% możliwych informacji na ten temat.

Na powyższym przykładzie widać, że zawsze będziemy przekazywać niepełne informacje. Jednak można próbować wyczerpać temat tak, aby umysł odbiorcy był odpowiednio usatysfakcjonowany, zwłaszcza jeśli dane informacje są istotne. Oprócz tego bardzo ważny jest szerszy kontekst, w jakim pada określone stwierdzenie (bez kontekstu bardzo łatwo jest manipulować faktami).

Ogólnie sama definicja prawdy zadaje kłam twierdzeniom postmodernistów, jakoby prawda obiektywna nie istniała, a co najwyżej prawdy subiektywne. Należy się oczywiście zgodzić, że różni ludzie lub grupy ludzi uważają co innego za prawdziwe, czyli zgodne z faktami. To jednak w żaden sposób nie przekreśla istnienia zarówno stwierdzeń zgodnych z faktami (czyli prawdziwych), jak i niezgodnych z nimi (czyli fałszywych).

Skutki postmodernizmu

Postmodernizm nie jest jednak nowy w twierdzeniu, że nie ma prawd absolutnych. Już w czasach modernizmu niektóre prawdy miały zostać obalone. „Bóg umarł”, jak głosił Friedrich Nietzsche. To człowiek ogłosił Go martwym, a wraz z Nim za martwe uznał Jego zasady moralne. Skoro więc Boże zasady ogłoszono martwymi, to co stało na przeszkodzie, aby człowiek sam stworzył nowe zasady, które mógłby narzucić innym ludziom? Tak właśnie zrodziły się totalitaryzmy.

Niemniej właśnie w opozycji do modernizmu i ideologii totalitarnych wystąpili postmoderniści, stwierdzając, że nie ma żadnych prawd obiektywnych. Obecnie widzimy tego skutki nie tylko w społeczeństwie, ale również w świecie nauki. Niektórzy naukowcy sugerują bowiem, że nawet istnienie człowieka i jego świadomość nie są czymś prawdziwym, a jedynie iluzją. Tutaj całkiem popularna stała się teoria symulacji, według której my ludzie tak naprawdę żyjemy w symulowanym Wszechświecie. Wyznają lub na poważnie rozważają ją takie osobistości, jak Nick Bostrom⁵, Neil deGrasse Tyson⁶ czy Elon Musk⁷.

Postmodernizm znalazł również swój wyraz w świecie politycznym, zwłaszcza w ostatnim czasie. To on bowiem położył fundamenty pod termin postprawda (ang. post-truth), który Oxford Dictionaries nawet ogłosiły słowem roku 2016. Postprawda to pojęcie uznające, że w dyskursie politycznym liczą się nie tyle fakty, ile emocje i osobiste przekonania. Dlatego dla współczesnej polityki fakty mają mniejsze znaczenie niż opinie⁸.

Gdzie naprawdę leży prawda?

Wiemy już, że prawda jest realną wartością ukazującą stan faktyczny danego zjawiska, czy to w świecie przyrody, czy w świecie człowieka. A skoro jest to wartość pozytywna, to powinniśmy jej stale poszukiwać. Przy czym jest to wartość bardzo ważna zarówno dla świata właściwie uprawianej nauki, jak i dla świata religii.

Prawda jest ważna zwłaszcza dla religii chrześcijańskiej. Jak głosił Jezus Chrystus: „Jeżeli będziecie trwać w nauce mojej, będziecie prawdziwie moimi uczniami i poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli”⁹. A jaka to prawda? „Odpowiedział mu Jezus: Ja jestem drogą i prawdą, i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze Mnie”¹⁰. Pismo Święte mówi nam, że Jezus Chrystus nie tylko umarł na Krzyżu, ale uczynił to za nasze grzechy, a trzeciego dnia powstał z martwych, pokonując śmierć i zapewniając również grzesznemu człowiekowi życie wieczne bez grzechu. To jest ta prawda, o którą pytał (retorycznie) Poncjusz Piłat, choć znaczyła dla niego niewiele. A ile znaczy ona dla nas?

Przypisy

1. Ewangelia według Jana 18,38; Biblia Tysiąclecia.
2. Farrington T., Is Postmodernism Anti-Enlightenment? A brief overview, Medium, 23.02.2020, https://medium.com/@tommyfarrington/is-postmodernism-anti-enlightenment-a-brief-overview-75fcae991c9e [dostęp: 20.03.2024].
3. Duignan B., Postmodernism, Encyclopaedia Brittanica, 13.02.2024, https://www.britannica.com/topic/postmodernism-philosophy [dostęp: 20.03.2024].
4. Zob.: https://sjp.pwn.pl/slowniki/prawda.html [dostęp: 20.03.2024].
5. Feldman B., Philosopher Nick Bostrom on Whether We Live in a Simulation, Vulture, 06.02.2019, https://www.vulture.com/2019/02/nick-bostrom-on-whether-we-live-in-a-matrix-simulation.html [dostęp: 20.03.2024].
6. Ananthaswamy A., Do We Live in a Simulation? Chances Are about 50-50, Scientific American, 13.10.2020, https://www.scientificamerican.com/article/do-we-live-in-a-simulation-chances-are-about-50-50/ [dostęp: 20.03.2024].
7. Koebler J., Elon Musk Says There’s a ‘One in Billions’ Chance Reality Is Not a Simulation, Vice, 02.06.2016, https://www.vice.com/amp/en/article/8q854v/elon-musk-simulated-universe-hypothesis [dostęp: 20.03.2024].
8. Calcutt A., The surprising origins of ‘post-truth’ – and how it was spawned by the liberal left, The Conversation, 18.11.2016, https://theconversation.com/the-surprising-origins-of-post-truth-and-how-it-was-spawned-by-the-liberal-left-68929 [dostęp: 20.03.2024].
9. Ewangelia według Jana 8,31b-32; Biblia Tysiąclecia.
10. Ewangelia według Jana 14,6; Biblia Tysiąclecia.