Darwinizm społeczny i jego wpływ na społeczeństwo

Darwinizm społeczny stanowi zastosowanie zasad teorii ewolucji Karola Darwina do reguł rządzących społeczeństwem ludzkim. Jak rozwinęła się ta idea i jakie przyniosła skutki?

Kim był Herbert Spencer?

W 1859 roku Karol Darwin wydał dzieło zatytułowane O powstawaniu gatunków. Dwanaście lat później wydał kolejne, pod tytułem O pochodzeniu człowieka, które podobnie jak pierwsze, wstrząsnęło światem. Tym samym Darwin na stałe wprowadził do nauki myśl o tym, że człowiek wywodzi się z niżej rozwiniętych gatunków drogą selekcji naturalnej.

Darwin był jednak bardziej uczonym niż ideologiem. Miał on natomiast przyjaciół, którzy zanieśli ewolucyjną myśl Darwina nieco dalej. Jednym z nich był właśnie Herbert Spencer. Ten żyjący w latach 1820-1903 angielski filozof i socjolog jeszcze 7 lat przed wydaniem pierwszej z powyższych prac Karola Darwina głosił filozoficzną teorię ewolucji. Kiedy Darwin wydał swe dzieło, jego przyjaciel bardzo upodobał sobie jego teorię.

Przetrwanie najsilniejszych

Spencer twierdził, że skoro życie polega na przetrwaniu najsilniejszych (termin, na który on sam wpadł¹), to tak też powinny działać gospodarki świata. Najprościej mówiąc, przetrwanie najsilniejszych polega na tym, że jeśli ktoś ma lepszą pozycję i zdolności od kogoś innego, to ma on prawo wykorzystać to na swoją korzyść i jednocześnie na niekorzyść osoby słabszej². Spencer uważał, że skoro tak działa przyroda, to ludzie, szczytowy produkt ewolucji, też powinni tak żyć.

Darwinizm społeczny a rozwój dzikiego kapitalizmu

Myśl Herberta Spencera znalazła swój wyraz w dwóch większych nurtach społeczno-ekonomicznych. Pierwszy z nich to nurt liberalny i indywidualistyczny. Znalazł on zastosowanie przede wszystkim w społeczeństwach opartych na kapitalizmie i leseferyzmie³.  Kapitaliści z przełomu XIX i XX wieku – do których należeli m.in. John D. Rockefeller czy Henry Ford⁴ – w filozofii Spencera znaleźli racjonalne uzasadnienie swoich działań, a były to działania często bezwzględne.

Wielu kapitalistów, zwanych nieraz baronami-rozbójnikami, zupełnie nie martwiło się o warunki życia swoich pracowników i lokalnej ludności. Te zaś były przerażające. Liczne wypadki przy pracy w fabrykach, np. na niezabezpieczonych przekładniach pasowych, powodowały utratę palców czy nawet całych kończyn. Nieraz kończyło się to utratą życia. Podobnie było podczas układania torów kolejowych, gdzie pracownicy mieszkali w okropnych warunkach. Szacuje się, że około miliona pracowników w okolicach 1900 roku doznało jakiegoś uszczerbku na zdrowiu lub nawet umarło śmiercią tragiczną⁵.

Darwinizm społeczny a rasizm, nazizm i komunizm

Filozofia Herberta Spencera rozwinęła się również w drugi, bardziej kolektywny nurt, choć powiązany z pierwszym. W ramach tego nurtu uważa się, że w nieustannej walce ze sobą uczestniczą nie tyle jednostki, co całe grupy ludzkie. Mogą to być rasy ludzkie, narody, a także klasy społeczne. Według tej myśli każda z tych grup ludzkich znajduje się w ciągłej rywalizacji podyktowanej pragnieniem wygrania tego wyścigu. A skoro tak jest, to wojna, zabijanie i wszelkie inne środki mające na celu porażkę przeciwnika są nie tylko normalne, ale wręcz pożądane⁶.  Pojawia się tu również idea współdziałania i wzajemnej pomocy, ale tylko wobec “swoich”.

Ten nurt znalazł swoje zastosowanie w takich ideach, jak eugenika, nacjonalizm, rasizm, faszyzm (w tym niemiecki nazism), a także komunizm⁷, który głosił bezwzględną walkę klas i zwycięstwo systemu opartego o pracowniczy proletariat. Według ideologii nacjonalistycznych walka odbywa się między różnymi narodami świata. W przypadku rasizmu chodzi nie o narody, ale o różne rasy ludzkie (jeśli w ogóle możemy mówić o rasach ludzkich). Nazizm nadał darwinizmowi społecznemu cechę skrajnej pseudonauki opartej na mitycznej rasie aryjskiej, której rzekomym przeznaczeniem jest panować nad całym światem i innymi rasami. Jednocześnie naziści głosili potrzebę eksterminacji ras uznanych przez nich za najpodlejsze, co doprowadziło do Holocaustu.

Darwinizm społeczny dzisiaj

Obecnie darwinizm społeczny, rozumiany jako przeniesienie prawa selekcji naturalnej i walki o przetrwanie na grunt społeczności ludzkiej, traktuje się jako swego rodzaju błąd logiczny. Jednak ma on wciąż wpływ na nasze życie społeczne.  Wpływ ten jest tym silniejszy, im głębiej zakorzeniona jest w społeczeństwie teoria ewolucji Karola Darwina. Widzimy to przede wszystkim w ciągłej walce biznesów i korporacji, a także pojedynczych ludzi o wpływy i sukces. Ponadto w ostatnich czasach ponownie daje o sobie znać darwinizm społeczny w odniesieniu do sukcesu danego narodu. Pod tym względem świat wciąż funkcjonuje na zasadach darwinizmu społecznego, podobnie jak na przełomie XIX i XX wieku⁸.

Podsumowanie

Czy doszłoby do wyżej wymienionych zbrodni i zaniedbań wobec drugiego człowieka, gdyby nie filozofia Herberta Spencera? Trudno to ocenić. Idea walki o przetrwanie pojawiała się w dyskursie akademickim jeszcze przed Karolem Darwinem i Herbertem Spencerem. Ponadto ludzkość od zawsze doświadczała podobnych zbrodni. Jednak wcześniej nie korzystały one z tak rozbudowanych podstaw filozoficznych i naukowych. Te zaś zbudowali przede wszystkim Spencer i Darwin.

Zupełnie inaczej wygląda to w przypadku prawd głoszonych przez Pismo Święte. Zasady takie jak “wszystko, cobyście chcieli, aby wam ludzie czynili, to i wy im czyńcie”⁹ pochodzą właśnie stamtąd. I dotyczy to nie tylko bliźnich, ale również obcych, a nawet naszych wrogów. Choć ludzie religijni również dopuszczali się zbrodni (w tym zbrodni masowych), to zawsze stanowiło to złamanie tych ewangelicznych zasad – inaczej niż w przypadku darwinizmu społecznego, gdzie zbrodnie przeciw ludzkości były tylko naturalną konsekwencją tej filozofii.

Przypisy

1. Grigg R., Herbert Spencer, Creation, 32 (4), październik 2010, s. 52-54, https://creation.com/herbert-spencer
2. Menton D., The Religion of Nature: Social Darwinism, Answers in Genesis, 23 września 2017, https://answersingenesis.org/charles-darwin/darwinism/religion-of-nature-social-darwinism/
3. Leseferyzm (z fr.. laissez-faire – pozwólcie czynić) jest doktryną gospodarczą silnie wartościującą kapitalizm i moc sprawczą jednostki. Według tej doktryny jednostka nie powinna być niczym ograniczana w swoich działaniach gospodarczych, w tym również zasadami moralnymi.
4. Bergman J., Darwin’s critical influence on the ruthless extremes of capitalism, Creation Ministries International, 21 lutego 2008, https://creation.com/darwins-critical-influence-on-the-ruthless-extremes-of-capitalism
5. Ibid.
6. Drouard A. Darwinism: Social. „International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences”, 2001, s. 3222–3225.
7. Bergman J., op. cit.
8. Ibid.
9. Mt 7,12.