Manuskrypty Nowego Testamentu i ich warianty tekstualne

Czy manuskrypty Nowego Testamentu zawierają inną treść niż nasze współczesne Biblie? Przyjrzyjmy się wariantom tekstualnym tych manuskryptów.

Pismo Święte nie pojawiło się od razu. W przypadku samego Nowego Testamentu początkowo mieliśmy odrębne dzieła w postaci ręcznie pisanych manuskryptów o charakterze zwojów lub kodeksów. Oryginały pism (tzw. autografy) zaczęły być przepisywane, aby więcej ludzi mogło je czytać podczas nabożeństw. Ponieważ w tamtych czasach nie znano druku, to każdy nowy manuskrypt musiał być ręcznie kopiowany przez skrybów na bazie już istniejących. Była to niezwykle żmudna praca, której owoce nie były całkowicie pozbawione błędów.

Warianty tekstualne manuskryptów Nowego Testamentu

Z tego powodu poszczególne manuskrypty nowotestamentowe mogą różnić się między sobą w niektórych miejscach. Są to tzw. warianty tekstualne. Powody ich powstawania mogą być różne. Najczęściej sprowadzają się do niewystarczającej uwagi kopistów podczas pracy lub zatarcia się liter manuskryptów źródłowych, których skrybowie już nie byli w stanie odczytać.

Bibliści szacują liczbę wariantów w manuskryptach Nowego Testamentu na 200 000 do 500 000¹. Większość obstaje przy liczbie ok. 400 000. Wydaje się to ogromna liczba, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że mamy około 138 000 słów w oryginałach Nowego Testamentu². To jakby na każde jedno słowo w Nowym Testamencie przypadały 3 warianty! Z tego powodu wielu teologów i badaczy uznaje księgi nowotestamentowe za mało wiarygodne. Niektórzy wręcz uważają, że Nowy Testament został zmieniony i w niczym nie przypomina pism z I wieku n.e.! Jednak ile jest prawdy w tym twierdzeniu?

Jak liczyć warianty tekstualne w manuskryptach?

W pierwszej kolejności pamiętajmy, że im więcej manuskryptów zostaje odnalezionych, tym więcej wariantów może się pojawiać. Na przykład jeśli wszystkie dotychczasowe manuskrypty miały zawsze w konkretnym wersecie tę samą formę danego słowa, to gdy pojawi się nowy manuskrypt z choćby najmniejszą zmianą w zapisie słowa (np. opuszczenie litery), liczy się to jako nowy wariant.

Dodajmy, że niektórzy mają tendencję do wyolbrzymiania liczby wariantów w Nowym Testamencie. Zamiast liczyć każdy wariant obecny w różnych manuskryptach, zliczają jako warianty każdy manuskrypt, w którym dana zmiana występuje³. Nie jest to zbyt uczciwa metoda, a wywołuje wiele nieporozumień. Niemniej warto pamiętać, że powyższa liczba ok. 400 000 to jedynie szacunek, bowiem nikt nie skatalogował wszystkich wariantów. Prace nad ich liczeniem wciąż trwają.

Kategorie wariantów tekstualnych

Druga, ważniejsza rzecz, jest taka, że istotne jest nie to, ile Nowy Testament liczy wariantów, ale to, jakie jest ich znaczenie dla tekstu. Bibliści dzielą warianty tekstualne na cztery kategorie:

1. Drobne błędy kopistów lub inne błędy, które nie zmieniają znaczenia (not viable and not meaningful);

2. Drobne zmiany i poprawki obecne w oryginałach, które nie mają wpływu na tłumaczenie (viable and not meaningful);

3. Znaczące zmiany, których nie znajdziemy w oryginałach (not viable and meaningful);

4. Znaczące zmiany, które mogły być obecne w oryginałach (viable and meaningful)⁴.

Dwie pierwsze kategorie

Okazuje się, że ponad 70% odnalezionych wariantów pasuje do pierwszej kategorii! Te warianty to najczęściej literówki i inne drobne pomyłki, których nie znajdziemy w najwcześniejszych manuskryptach, a zostały popełnione niechcący i utrwaliły się później przy dalszym kopiowaniu tekstu. Nie wywierają one jednak żadnego wpływu na rozumienie tekstu biblijnego.

Druga kategoria jest znacznie mniejsza liczebnie i zawiera warianty, które mogły być w oryginale, ale które nie zmieniają sensu zdania. Innymi słowy, nie będą miały żadnego wpływu na tłumaczenie Nowego Testamentu na inny język. Przykładami mogą być dwa różne sposoby zapisu nazw lub imion po grecku (np. Ιωάννης vs. Ιωάνης) albo wyrażenia synonimiczne.

Kategoria trzecia

Do trzeciej kategorii zaliczamy warianty, których nie znajdziemy w najwcześniejszych manuskryptach, ale które już zmieniają sens tekstu. Są to najczęściej opuszczenia lub dodatki pojedynczych wyrazów, części zdań lub nawet całych porcji tekstu. Przykładem może być pojedyncze opuszczenie słów „z powodu Syna Człowieczego” w Łk 6,22 w Kodeksie 2882 z XI wieku.

Z kolei większą kwestią jest tzw. Comma Johanneum, czyli fragment 5. rozdziału 1 Listu Jana (wersety 7-8), który wydaje się modyfikować naukę o naturze Boga. Nie zawierają go jednak żadne manuskrypty sprzed VIII wieku. Prawdopodobnie początkowo stanowił uwagę na marginesie, która została później dołączona do samego tekstu⁵. Większość współczesnych popularnych tłumaczeń Biblii w języku polskim słusznie omija ten fragment.

Kategoria czwarta – potencjalnie najbardziej problematyczna

Wreszcie do czwartej kategorii, która szczególnie nas interesuje, zaliczamy warianty, które zmieniają sens tekstu i które mogły być częścią autografów. Jest ich najmniej, stanowią bowiem znacznie poniżej 1% wszystkich wariantów tekstowych Nowego Testamentu⁶! Przykładem jest 1 J 1,4: „A to piszemy, aby radość nasza była pełna”, gdzie wiele dawnych manuskryptów zamiast „nasza” zawiera słowo „wasza”.

Największe kontrowersje wywołują dwa większe fragmenty. Pierwszy to część 16. rozdziału Ewangelii Marka, a dokładniej wersety 9-20. Z jednej strony nie zawierają ich najważniejsze starożytne zbiory manuskryptów nowotestamentowych, tj. Kodeks Synajski i Watykański, oba z IV wieku n.e. Z drugiej strony są one obecne w niektórych starszych manuskryptach, w tym w Epistuli Apostolorum i Diatessaronie z II wieku n.e. Są również cytowane m.in. przez Justyna Męczennika (zm. ok. 165 n.e.). Innym tekstem, który wywołuje podobne kontrowersje, jest Ewangelia Jana 7,53-8,11 z historią cudzołożnej kobiety. Zauważmy jednak od razu, że są to jedyne tak kontrowersyjne pominięcia, nie ma ich więcej w Nowym Testamencie.

Czy dzisiejszy Nowy Testament pozostaje wierny dawnym manuskryptom?

Przyjmując, że manuskrypty nowotestamentowe liczą 400 000 wariantów, to tych mających największe znaczenie jest znacznie poniżej 4000. Wciąż jednak przy założeniu, że są to trafne szacunki. Daniel B. Wallace, specjalista od Nowego Testamentu, jest natomiast bardziej konserwatywny w swoich szacunkach, przyjmując liczbę około 300 000. Porównując tekst bizantyjski (zwany tekstem większościowym) ze współczesnymi tekstami krytycznymi, Wallace zauważył, że różnią się one między sobą tylko w około 6500 przypadkach. Innymi słowy, mamy zgodność na poziomie prawie 98%! Podobne porównanie tekstu bizantyjskiego z Textus Receptus wykazało zgodność na poziomie ponad 99% (różnice w około 2000 przypadków)⁷! Bardzo podobne szacunki podają Norman L. Geisler i William E. Nix⁸.

Co ważne, praktycznie żaden z wariantów nie zmienia tekstu biblijnego na tyle, aby miał on znaczenie teologiczne dla chrześcijan. Stwierdził to również Bart D. Ehrman, jeden z bardziej znanych krytyków Nowego Testamentu, przyznając rację bibliście Bruce’owi Mentzgerowi, że: „Warianty tekstowe w tradycji rękopisów Nowego Testamentu nie mają wpływu na podstawowe wierzenia chrześcijańskie”⁹. Zauważmy, że nawet potencjalne dopisanie 12 ostatnich wersetów do Ewangelii Marka nic nie zmienia w tej materii. Zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę treść wersetów 1-8. Podobnie jeśli chodzi o historię z Ewangelii Jana 8,1-11.

Podsumowanie

To wszystko oznacza, że nawet jeśli nie uda nam się odnaleźć autografów (co i tak jest praktycznie niemożliwe z przyczyn obiektywnych), to możemy być pewni, że nasz współczesny tekst Nowego Testamentu pozostaje im wierny. Jeżeli coś zostało zmienione, to nie ma to żadnego wpływu na podstawowe zasady wiary chrześcijaństwa. Jak twierdził Greg Koukl, amerykański apologeta i filozof religii: „Nawet gdyby warianty były liczniejsze i bardziej zróżnicowane, oryginał można by zrekonstruować z dużą pewnością, przy wystarczającej liczbie kopii i odrobinie zdrowego rozsądku”¹⁰.

Przypisy

1. P. Gibson, How Many Textual Variants Exist in the New Testament Manuscripts?, BibleQuestions.info, 09.05.2020, https://biblequestions.info/2020/05/09/how-many-textual-variants-exist-in-the-new-testament-manuscripts/ [dostęp: 24.05.2024].
2. T. Barnett, Textual Variants: It’s the Nature, Not the Number, That Matters, Stand to Reason, 24.05.2016, https://www.str.org/w/textual-variants-it-s-the-nature-not-the-number-that-matters [dostęp: 24.05.2024].
3. P. Gibson, op. cit.
4. T. Barnett, op. cit.
5. Zob. przypis do 1 Listu Jana 5,7 w Biblii Tysiąclecia.
6. T. Barnett, op. cit.
7. D. B. Wallace, The Majority Text and the Original Text: Are They Identical?, https://bible.org/article/majority-text-and-original-text-are-they-identical [dostęp: 24.05.2024].
8. N. L. Geisler, W. E. Nix, A General Introduction to the Bible, Chicago: Moody Press, 1986, s. 475.
9. B. Ehrman, Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why, New York: HarperSanFrancisco, 2005, s. 252 (tłum. własne).
10. G. Koukl, “Misquoting” Jesus? Answering Bart Ehrman, Stand to Reason, 01.09.2010, https://www.str.org/w/-misquoting-jesus-answering-bart-ehrman [dostęp: 24.05.2024].