Człowieczeństwo, czyli jak pozostać człowiekiem?

Człowieczeństwo to coś, co jest dla nas ważne, ale czego często nie okazujemy innym ludziom. Czy powinniśmy chronić je nawet za cenę życia?

Maksim Gorki, rosyjski pisarz, napisał: „Człowiek – to brzmi dumnie!”. Czy jednak na pewno tak jest? Człowiek jest bowiem istotą mocno skomplikowaną. Z jednej strony jesteśmy najlepiej wykształconym gatunkiem biologicznym na Ziemi. Ludzie są zdolni do myślenia abstrakcyjnego, mowy, duchowości, uprawiania religii, filozofii, kultury i nauki. Zwierzęta nie posiadają takich cech i to nas od nich odróżnia¹. Niemniej historia świata i współczesność brutalnie weryfikują, ile tak naprawdę jest człowieka w człowieku.

Kruchość człowieczeństwa

Bycie człowiekiem winno wiązać się bowiem z czymś, co określamy jako człowieczeństwo. Ogólnie rzecz biorąc, człowieczeństwo definiuje się jako zbiór cech, które czynią z nas istoty ludzkie. Ta definicja została przedstawiona wyżej. Z drugiej strony etycy mają własną definicję terminu „człowieczeństwo”. W etyce za Immanuelem Kantem definiuje się je jako: „wartość i godność każdego człowieka związana z jego osobową naturą, stanowiąca źródło moralnego nakazu wzywającego do traktowania go jako celu działania, a nie tylko jako środka do celu”². Z tej definicji wynika zatem, że człowieczeństwo to nie tylko nasza ludzka natura, ale także okazywanie drugiej istocie ludzkiej moralnie pozytywnego zainteresowania.

Niestety okazuje się, że choć człowieczeństwo jest wpisane w naszą naturę, to nierzadko się zdarza, że nie okazujemy go innym. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być różne: od zwykłej wygody, przez realizację własnych interesów, po przyjemność czerpaną z popełniania zbrodni. Historia nieraz pokazała, na czym polega celowa dehumanizacja innej grupy ludzi. Ponadto często zachowujemy się w określony sposób z powodu warunków, w jakich się znaleźliśmy. A te mogą czasami przyzwalać lub nawet zachęcać do okrucieństwa względem drugiego człowieka.

Stanfordzki eksperyment więzienny

Jeden z najbardziej znanych i jednocześnie brzemiennych w skutkach eksperymentów przeprowadzono na Uniwersytecie Stanfordzkim. W 1971 roku profesor Philip G. Zimbardo i jego zespół przeprowadzili słynny eksperyment znany jako „stanfordzki eksperyment więzienny”. Grupę 18 zwykłych ludzi, nie mających żadnych problemów z prawem, podzielono na dwa zespoły: więźniów i strażników. „Więźniowie” zostali zamknięci w prowizorycznej celi stworzonej na potrzeby eksperymentu, a „strażnicy” mieli ich pilnować.

Eksperyment miał trwać 2 tygodnie. Jednak zakończył się on po zaledwie 6 dniach, ponieważ „strażnicy” tak bardzo wczuli się w swoje role, że groziło to trwałym uszczerbkiem na zdrowiu „więźniów”. Prof. Zimbardo wysnuł wniosek, że w określonych warunkach każdy normalny człowiek jest skłonny do popełniania zła i okrucieństwa. Zostało to określone jako „efekt Lucyfera”³. Można zatem stwierdzić, że w szczególnych warunkach człowiek ma skłonność do odmawiania człowieczeństwa drugiemu człowiekowi i przez to sam je traci.

Człowieczeństwo w czasie wojny

Jednak nie ogranicza się to tylko do sytuacji, kiedy jednym ludziom dana jest bezwzględna władza nad innymi. Takie rzeczy mają miejsce również w czasie, gdy człowiek walczy o przetrwanie własne i swoich bliskich. Jest to nieodłączny skutek wojen i klęsk żywiołowych, takich jak np. głód. Przed scenariuszem, w którym barbarzyństwo powraca na masową skalę, jak to miało miejsce podczas dwóch wojen światowych i Holocaustu, ostrzega nas m.in. Thérèse Delpech, francuska politolog, w eseju pt. Powrót barbarzyństwa w XXI wieku wydanym w 2005 roku (a w Polsce 3 lata później)⁴.

Po prawie 20 latach od wydania tej książki świat zmienił się w sposób niepokojący. Dziś można odnieść wrażenie, że hasło „Nigdy więcej”, powszechnie kojarzone z Holocaustem, stało się pustym sloganem. Doprowadziły do tego działania wojsk różnych stron w ogarniętej od 2011 roku wojną Syrii, co zyskało medialny rozgłos. Niestety w 2022 roku wojna z jej okrucieństwami dotarła również do Europy, nie tak daleko od granic Polski. Zatrważające jest zwłaszcza to, że okrutne metody wojsk rosyjskich w Ukrainie są najprawdopodobniej celową taktyką⁵. Innymi słowy, okrucieństwo bywa stosowane jako narzędzie.

Nie wiemy, co dokładnie przyniesie najbliższa przyszłość (możemy się tylko domyślać). Jednak biorąc pod uwagę rosnącą liczbę kryzysów politycznych i społecznych na świecie, zwłaszcza jeśli dotykają nawet bezpośrednio Stany Zjednoczone⁶, może się okazać, że nasze człowieczeństwo ponownie zostanie wystawione na poważną próbę (o ile nie jest ono wystawiane już teraz). Dlatego warto zastanowić się nad źródłami człowieczeństwa i nad tym, jak je okazywać. Również gdy sami zostaniemy postawieni przed groźbą utraty zdrowia, a nawet życia.

Skąd czerpać człowieczeństwo?

Zauważmy, że nasza ludzka wartość jest zależna nie tylko od tego, czym jesteśmy, ale również od tego, skąd pochodzimy. Według teorii ewolucji człowiek pochodzi od zwierząt, a dokładniej od naczelnych. Skoro jednak tak jest, to czy w ogóle możemy przypisywać sobie więcej wartości niż (innym) zwierzętom? Jak w ogóle mierzyć wartość organizmów żywych i kto jest do tego uprawniony? Czy w imię przetrwania najsilniejszych jeden naród ma prawo degradować wartość innych narodów? Albo czy jako ludzie mamy prawo degradować wartość przyrody, albo degradować wartość człowieka, ponieważ jako jedyny gatunek zaśmieca przyrodę? Skąd w ogóle pochodzi nasza wartość?

Okazując człowieczeństwo w praktyce, organizacje charytatywne postępują w myśl moralności jako wartości absolutnej, co głosił m.in. Immanuel Kant (1724-1804)⁷. Jednak przyjmując teorię, że człowiek jest tylko inteligentnym zwierzęciem, niełatwo jest utrzymywać, że moralność ludzka i człowieczeństwo są wartościami ponadczasowymi. Pozostaje nam tylko ciągle przekonywać się, że człowiek – niezależnie od pochodzenia etnicznego, światopoglądu czy nawet działań – wciąż jest warty ratowania. Skąd jednak możemy czerpać absolutną pewność, że tak jest?

Jeżeli nie ma kogoś nieomylnego, kto by nam wskazał właściwą nam wartość, to nigdy nie będziemy mieli takiej pewności. Jednak jeśli ktoś taki istnieje, to nie musimy tkwić w zawieszeniu. Pismo Święte wprost nam mówi, że wszechmocny Bóg stworzył człowieka na Swój obraz i podobieństwo⁸. A zatem to On jest tym, który dał nam człowieczeństwo, jednocześnie nadając nam związaną z tym wartość. Co więcej, On tę wartość człowieka dodatkowo wzmocnił, gdy posłał Swego własnego Syna, aby sam stał się istotą ludzką i aby poniósł karę śmierci przewidzianą dla nas z powodu zła, jakie wyrządzamy sobie nawzajem.

Jezus Chrystus – najlepszy przykład człowieka

A zatem, skoro sam Bóg – Byt nie tylko wszechwiedzący, ale i nieomylny – tak wywyższył człowieka, to dlaczego my tak bardzo degradujemy siebie nawzajem, a nawet sami siebie? Jezus Chrystus powiedział: „Jesteście więcej warci niż wiele wróbli”⁹. Z pewnością te słowa mogły skłonić apostoła Pawła, by napisał: „Miłością braterską jedni drugich miłujcie, wyprzedzajcie się wzajemnie w okazywaniu szacunku”¹⁰. Ta miłość jest również rozszerzona na wrogów¹¹, nawet jeśli jest to wbrew naszemu instynktowi samozachowawczemu. Apostołowie wiedzieli bowiem, że Jezus Chrystus umarł również za nich.

Jezus Chrystus jest inspiracją dla bardzo wielu ludzi wykazujących się dobroczynnością i ogólnie człowieczeństwem. Dla Niego dobroczynność była tak ważna, że sam identyfikował się z tymi, którzy cierpieli głód czy prześladowania¹². Ponadto sam będąc Bogiem¹³, okazał się bardziej człowiekiem niż my. Stąd powinniśmy naśladować Go w Jego człowieczeństwie, niezależnie od warunków, w jakich się znaleźliśmy.

Przypisy

1. Szyszkowska M., Wyznaczniki człowieczeństwa i płynące stąd powinności wobec Innego, Uniwersytet Warszawski, 2020, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/10923/1/M_Szyszkowska_Wyznaczniki_czlowieczenstwa.pdf [dostęp: 14.02.2024]
2. Zob. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/czlowieczenstwo;4007927.html [dostęp: 14.02.2024]
3. Zob. Zimbardo F. G., Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
4. Zob. Delpech T., Powrót barbarzyństwa w XXI wieku, Wyd. Nadir, Warszawa 2008.
5. Wojna Rosji z Ukrainą: Rosjanie mogą zabijać cywilów na rozkaz, Rzeczpospolita, 07.04.2022, https://www.rp.pl/konflikty-zbrojne/art36037021-wojna-rosji-z-ukraina-rosjanie-moga-zabijac-cywilow-na-rozkaz [dostęp: 14.02.2024]
6. Kazanecki W., Teksas na wojennej ścieżce z Białym Domem. Kryzys w USA rośnie, Interia, 29.01.2024, https://wydarzenia.interia.pl/zagranica/news-teksas-na-wojennej-sciezce-z-bialym-domem-kryzys-w-usa-rosni,nId,7298984 [dostęp: 14.02.2024]
7. Johnson R., Cureton A., Kant’s Moral Philosophy, Stanford Encyclopedia of Philosophy, 21.01.2022, https://plato.stanford.edu/entries/kant-moral/ [dostęp: 14.02.2024]
8. Rdz 1,27.
9. Mt 10,31 BT.
10. Rz 12,10 BT.
11. Rz 12,14 BT. Por. Mt 5,44-48.
12. Mt 25,34-40.
13. J 20,28-29.