Skąd się bierze godność człowieka?

Godność człowieka to wdzięczny temat dla filozofów. Skąd ona jednak pochodzi? Na to pytanie pomoże nam odpowiedzieć Biblia.

Jak napisał Publiusz Terencjusz Afer, pisarz rzymski żyjący w II w. p.n.e.: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Mimo że użyte ironicznie przez Terencjusza, hasło to stało się popularne w nurcie humanizmu, który narodził się w epoce renesansu. I nic dziwnego, wszak człowiek jest wyjątkową istotą pośród żywych istot na naszej planecie. I tutaj pojawia się określenie godność człowieka. Co takiego czyni nas wyjątkowymi? Na to pytanie starają się odpowiedzieć filozofia, nauka, a także religia.

Czym jest godność człowieka

Godność człowieka definiuje się jako wrodzoną wartość istoty ludzkiej z samego tytułu, że jest człowiekiem, a dokładnie homo sapiens¹. Jest to coś, co odróżnia nas od zwierząt i co należy chronić jako szczególną wartość człowieka. Zwłaszcza jeśli jest to wartość wrodzona i ze swojej natury niezbywalna. Co więcej, jest ona źródłem wszelkich praw człowieka, w tym prawa do godnego życia, wolności, szczęścia i poszukiwania własnego celu. A zatem idea ta inspiruje wszelką walkę z przemocą, dyskryminacją, niewolnictwem i tyranią.

Kluczowe pytanie jest następujące: skąd naprawdę bierze się godność człowieka? Czy z samej tylko różnicy bycia innymi niż zwierzęta wokół nas? Czy jednak musimy wejść głębiej w temat, aby przyjrzeć się prawdziwym jej źródłom?

Godność człowieka i jej prawdziwe źródło

Pierwszym filozofem, który głosił, że człowiek posiada niezbywalną godność z samego faktu bycia istotą ludzką, był Immanuel Kant (1724-1804)². Jednak rzeczywiste źródła rozumienia tego, jaką pozycję w świecie przyrody zajmuje człowiek, znajdują się już w Piśmie Świętym. W Księdze Rodzaju czytamy o tym, jak Bóg stworzył człowieka i co dla niego zaplanował:

„Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi” (Rdz 1,27-28 BT).

Według powyższych słów Bóg zaplanował dla człowieka, aby był on kimś więcej niż zwierzęta, nad którymi miał panować. Co jednak bardziej zdumiewające, stworzył On człowieka w bardzo wyjątkowy sposób. O ile zwierzęta na lądzie, w morzu i powietrzu Bóg stworzył jedynie za pomocą Swego słowa, o tyle człowieka osobiście ulepił z gliny i tchnął życie w jego nozdrza³. Jest to niesamowity opis, ponieważ pokazuje niezwykle intymną relację, jaką Bóg pragnie mieć z istotą ludzką.

Ewolucjonizm szkodzi ludzkiej godności

Dziś jednak większość z nas wierzy, że powyższy opis to jedynie starożytny mit. Obecnie panuje przekonanie, że człowiek pochodzi od bardziej prymitywnych gatunków człekokształtnych, a jego ewolucja trwała setki tysięcy i miliony lat. Część ewolucjonistów wprost mówi, że człowiek to po prostu bardzo inteligentne, ale jednak wciąż zwierzę⁴. Tym samym na płaszczyźnie istot żywych ewolucjonizm zrównuje człowieka ze zwierzęciem. To sprawia, że ciężko mówić o godności człowieka w ramach teorii ewolucji. W najlepszym razie godność człowieka jest równa godności zwierzęcia.

Konsekwencje takiego podejścia bywają tragiczne. Okazuje się bowiem, że można odrzeć z godności ludzkiej nie tylko pojedynczych ludzi czy nawet określone grupy ludzi, ale w ogóle całą ludzkość! Już zdarzało się w historii dehumanizować niektóre grupy ludzi z powodów religijnych czy etnicznych. Najbardziej jaskrawym przykładem są oczywiście niemieccy naziści, którzy dehumanizowali Żydów do tego stopnia, że zbudowali dla nich obozy zagłady⁵.

Dehumanizacja ludzkości

Naziści stworzyli jednak ideologię rasy panów, gdzie rzekomi Aryjczycy (za jakich uważali ludy germańskie) zasługują w pełni na miano ludzi. Ewolucjonizm natomiast, choć miał pewien wpływ na ideologię nazistowską, na poziomie ontologicznym zrównuje wszystkich ludzi ze zwierzętami. W takiej sytuacji ludzie mogą zostać uznani jedynie za biologiczną masę, jak czasem patrzy się na zwierzęta, zwłaszcza te przeznaczone na ubój. A jak wiadomo, masami steruje się łatwiej niż indywidualnym człowiekiem. Na tej idei często bazują reżimy autorytarne i totalitarne, np. komunistyczne, ale nie tylko.

Ponadto zgodnie z ideą darwinizmu społecznego walczą ze sobą nie tylko narody, ale również biznesy i pojedynczy ludzie. Gdy pojedynczy człowiek rywalizuje z innymi ludźmi, to nie mając kompasu moralnego, może po prostu być okrutny względem innych. Wtedy, mimo że przysługuje mu niezbywalna godność ludzka niezależnie od postępowania, to swoim postępowaniem de facto pokazuje, jakoby wyzbywał się swojej godności. Można to określić jako samodehumanizacja (self-dehumanization⁶).

Bóg, Jezus Chrystus i Pismo Święte – prawdziwe fundamenty ludzkiej godności

Teoria ewolucji sprawiła, że ludzie, którzy od zawsze byli dla siebie wilkami (zgodnie z maksymą „człowiek człowiekowi wilkiem”), obecnie jeszcze bardziej walczą ze sobą. Widzimy to w miejscach pracy (zwłaszcza w korporacjach), w szkołach, na uczelniach, a nawet w rodzinach i w świecie religii. Potrzebujemy odzyskać tę pierwotną godność, którą przekazał nam sam Bóg już u samego zarania naszego istnienia⁷. Zwłaszcza, że On nie tylko stworzył nas na Swój obraz i podobieństwo, ale także odkupił nas w Swoim Synu, Jezusie Chrystusie⁸. A nic tak nie podnosi poczucia naszej wartości, jak świadomość, że Bóg jest Tym, który zna nas lepiej niż my sami. Jak napisał psalmista:

“Dziękuję Ci, że mnie stworzyłeś tak cudownie, godne podziwu są Twoje dzieła. I dobrze znasz moją duszę, nie tajna Ci moja istota, kiedy w ukryciu powstawałem, utkany w głębi ziemi. Oczy Twoje widziały me czyny i wszystkie są spisane w Twej księdze; dni określone zostały, chociaż żaden z nich [jeszcze] nie nastał. Jak nieocenione są dla mnie myśli Twe, Boże, jak jest ogromna ich ilość!” (Ps 139,14-17 BT)

Przypisy

1. Yeatman N., A brief history of human dignity, Big Think, 30.11.2020, https://bigthink.com/the-present/what-is-human-dignity/
2. Schroeder D., How to define dignity and its place in human rights – a philosopher’s view, The Conversation, 09.08.2017, https://theconversation.com/how-to-define-dignity-and-its-place-in-human-rights-a-philosophers-view-81785
3. Rdz 2,7-8.
4. Newitz A., Yes, Humans Are Animals — So Just Get Over Yourselves, Homo sapiens, Gizmodo, 10.06.2014, https://gizmodo.com/yes-humans-are-animals-so-just-get-over-yourselves-1588990060
5. Criado M. Á., How Nazi propaganda dehumanized Jews to facilitate the Holocaust, El País, 04.12.2022, https://english.elpais.com/society/2022-12-04/how-nazi-propaganda-dehumanized-jews-to-facilitate-the-holocaust.html
6. How Self-Dehumanization Spirals Into Unethical Behavior, Association for Psychological Science, 16.10.2018, https://www.psychologicalscience.org/publications/observer/obsonline/how-self-dehumanization-spirals-into-unethical-behavior.html
7. Hammett J., Where does the idea of human dignity come from?, Ethics and Religious Liberty Commission, 09.11.2020, https://erlc.com/resource-library/articles/where-does-the-idea-of-human-dignity-come-from/
8. J 3,16-17.