„[…] słońce zamieni się w ciemności, a księżyc w krew, zanim nadejdzie dzień Pański, wielki i wspaniały”. Zaćmienia Księżyca i Słońca funkcjonowały w świadomości ludzkiej jako istotne wydarzenia, które mogą mieć wpływ na dalsze losy świata i ludzkości. Umiejętność przewidywania przyszłych zaćmień była obowiązkiem najpierw kapłanów, a potem naukowców na uniwersytetach.
Czym jest zaćmienie Księżyca?
Zaćmienia miały miejsce w zasadzie od zawsze. W Chinach około 1200 r. p.n.e. napisano, że „słońce zostało zjedzone”. Na Ziemi możemy zaobserwować dwa rodzaje tego zjawiska: zaćmienie Słońca i zaćmienie Księżyca.
Co to jest zaćmienie?
Zaćmienie ma miejsce, gdy jakaś planeta lub Księżyc znajduje się dokładnie na drodze światła słonecznego.
Podczas zaćmienia Słońca to na nie zwracamy największą uwagę, jednak warto pamiętać, że to Księżyc pełni tu istotną rolę. Gdy porusza się między Ziemią a Słońcem, zdarza się, że blokuje światło słoneczne i rzuca cień na Ziemię. W przeciwieństwie do zaćmień Słońca, zaćmienia Księżyca są widoczne z dowolnego miejsca na nocnej części Ziemi, gdzie Księżyc znajduje się nad horyzontem.
Jak wygląda zaćmienie Księżyca?
Podczas zaćmienia Księżyca to Ziemia staje pomiędzy Słońcem a Księżycem. Zasłania ona sobą światło słoneczne, które nie pada wówczas na Księżyc. Orbita Księżyca usytuowana jest w pewnej odległości od Słońca i Ziemi, więc zazwyczaj planeta ta przechodzi pod lub nad cieniem rzucanym przez naszą Ziemię. Jednak dwa razy do roku Księżyc znajduje się w cieniu Ziemi.
Kolory zaćmienia
W czasie zaćmienia Księżyca nie jest on zazwyczaj całkowicie ciemny. Część światła słonecznego, zwłaszcza czerwonego, przenika przez ziemską atmosferę, załamuje się w stożku cienia i dociera do Księżyca. Warunki meteorologiczne na Ziemi wpływają znacząco na to, ile i jaki kolor światła przeniknie przez atmosferę.
Można jednak zauważyć, że zazwyczaj Księżyc znajdujący się w całkowitym zaćmieniu jest widoczny wyraźnie, a jego powierzchnia ma czerwonawo-brązowy, miedziany kolor.
W zależności od rodzaju zaćmienia, kolor Księżyca będzie się zmieniał. Może przybrać jasnopomarańczową lub czerwoną barwę, a na jego brzegach pojawi się zabarwienie błękitne. Można zaobserwować rdzawoczerwony Księżyc z jasnoczerwonymi krawędziami.
Może się zdarzyć, że zaćmienie będzie tak ciemne, że Księżyc przybierze kolory szarobrązowe.
Bardzo rzadkim zjawiskiem jest całkowite zaćmienie Księżyca, podczas którego nie można go odnaleźć wzrokiem, chyba że się wie dokładnie, gdzie powinien on się znajdować.
Zaćmienie Księżyca widziane z… Księżyca
Zaćmienie Księżyca oglądane z jego powierzchni różni się od tego oglądanego na Ziemi. Słońce zachodzi za całą Ziemię, a Księżyc spowija ciepły czerwony blask. Z księżycowego punktu widzenia mamy faktycznie do czynienia z zaćmieniem Słońca przez Ziemię.
Rodzaje zaćmienia Księżyca
Z pewnością każdy słyszał gdzieś określenia „całkowite zaćmienie Księżyca” czy „częściowe zaćmienie Księżyca”. Co one oznaczają? Określenie tego, z jakim rodzajem zaćmienia mamy do czynienia zależy od tego, w jakim rodzaju cienia znajdzie się Księżyc.
Całkowite zaćmienie Księżyca – co to?
W czasie swojej wędrówki Księżyc przesuwa się w określony sposób. Aby doszło do całkowitego zaćmienia, musi on znaleźć się w stożku cienia całkowitego Ziemi (umbra). Jest to miejsce, w którym światło Słońca jest całkowicie zasłonięte przez naszą planetę. Księżyc zanurza się całkowicie w cieniu i często przybiera czerwonawy kolor.
Częściowe zaćmienie Księżyca
Z kolei częściowe zaćmienie Księżyca następuje wtedy, gdy chociaż jego fragment znajduje się poza stożkiem cienia całkowitego Ziemi i jednocześnie wchodzi w obszar stożka półcienia (penumbra).
Zaćmienie półcieniowe
Nie dochodzi wtedy do całkowitego zaciemnienia Księżyca. Dochodzi jedynie do subtelnego przyciemnienia powierzchni tego satelity. Jest ono trudniejsze do zauważenia gołym okiem ze względu na brak drastycznej różnicy w barwie Księżyca.
Zaćmienia mogą występować tylko podczas pełni Księżyca, gdy Ziemia znajduje się między Słońcem a Księżycem.
Jak obserwować zaćmienie?
Do obserwacji zaćmienia nie potrzebny jest żaden specjalistyczny sprzęt.
Jednak aby polepszyć jakość wizji, zaleca się udać się w możliwie jak najciemniejszy, dostępny w okolicy punkt. Dzięki temu światła miasta nie będą zakłócać niezwykłości tego zjawiska.
Można oczywiście także zaopatrzyć się w teleskop czy inne narzędzia do obserwacji nieba dostępne w sklepach.
Co zrobić, gdy podczas zaćmienia Księżyca jest pochmurno lub nie znajdujemy się akurat w miejscu, gdzie widać go ponad horyzontem? Można obejrzeć transmisję z tego wydarzenia na żywo, którą można znaleźć w Internecie. I chociaż nie oddadzą oglądania tego zdarzenia na własne oczy, to mogą pozwolić na dokładniejsze przyjrzenie się temu zjawisku astronomicznemu.
Zaćmienie Księżyca – jak często występuje?
Z powodu tego, że Księżyc okrąża Ziemię i każdego miesiąca synodycznego mamy pełnię, można się zastanowić, dlaczego nie doświadczamy zaćmienia co miesiąc – przecież powinien on wchodzić w cień Ziemi każdego miesiąca.
Faktycznie, nasz satelita krąży wokół nas, jednak jego ścieżka – w porównaniu do ziemskiej orbity – znajduje się pod pewnym nachyleniem (około 5 stopni). W związku z tym może on znajdować się za Ziemią, a jednak wciąż będzie w stanie odbijać światło, ponieważ nie wejdzie w cień Ziemi.
Chociaż może wydawać się, że zaćmienia są rzadkim zjawiskiem, to jednak można się spodziewać, że każdego roku wystąpi od dwóch do czterech takich wydarzeń astronomicznych. W przeciwieństwie do zaćmienia Słońca, zaćmienie Księżyca może obserwować większa liczba ludzi. Wynika to z faktu, że pierwsze ze zjawisk jest wydarzeniem „lokalnym” – mogą je obserwować ludzie znajdujący się po słonecznej stronie Ziemi, a także trzeba znaleźć się dokładnie na linii ścieżki Księżyca. Jego cień padający na naszą planetę jest na tyle mały, że trzeba spełnić wyżej wymienione wymogi, by obejrzeć to niesamowite zjawisko.
Z tego samego obszaru Ziemi można oglądać zaćmienie Słońca jedynie przez kilka minut, średnio co 375 lat!
Kiedy będzie najbliższe zaćmienie Księżyca?
Jedno mamy już za sobą – miało miejsce 25 marca tego roku. Było to zaćmienie półcieniowe, a dostrzec je można było jedynie z obszarów obu Ameryk.
Kolejne takie wydarzenie będzie już możliwe do obserwowania bez podróży samolotem do USA czy Wenezueli. 18 września 2024 roku także Polacy będą świadkami zaćmienia. Zjawisko będzie można obserwować też z obu Ameryk i Afryki. Będzie to zaćmienie częściowe, a więc będziemy mieli większe szanse na zaobserwowanie go.
Warto zaznaczyć sobie w kalendarzu 14 marca 2025 roku. Wtedy to w rejonach Pacyfiku, obu Ameryk, Europy Zachodniej i Afryki Zachodniej będziemy obserwować całkowite zaćmienie Księżyca.
Na koniec
Księżyc i jego zaćmienie przez wieki zwiastowało jakieś zmiany w świecie i społeczeństwie. Warto jeszcze na koniec wspomnieć o symbolice tego satelity.
Święty Augustyn z Hippony odczytywał go jako symbol Stwórcy, Jezusa czy człowieka.
Jednak uwagę zwraca interpretacja zaćmień Księżyca. Według Doktora Kościoła ten moment w wędrówce planety po niebie można porównać do początków Kościoła na Ziemi. W momencie zaciemnienia grzesznicy prześladowali chrześcijan, wylewając ich krew, przez którą wielu słabych bało się przyjąć Prawdę. Odczytana w ten sposób przez Augustyna symbolika zaćmienia Księżyca nie oddaje oczywiście wszystkich jego aspektów, jednak jego punkt widzenia jest wart wspomnienia. A patrząc na kolejne takie astronomiczne wydarzenie, warto wspomnieć jeszcze jeden fragment z przemyśleń św. Augustyna:
„Przekonuję się, że wśród stworzeń niebo jest dobre, księżyc jest dobry, gwiazdy są dobre”.
Źródła
- Dzieje Apostolskie 2,20; Biblia Tysiąclecia.
- G. Consolmango, D. M. Davis, Turn left at Orion, Cambridge University Press, 2018.
- Lunar Eclipses and Solar Eclipses, [w:] spaceplace.nasa.gov
- Lunar Phases and Eclipses, [w:] science.nasa.gov
- B. Zgraja, Symbolika księżyca w Enarrationes in psalmos św. Augustyna, [w:] Vox Patrum, t. 69, 38/2018, s. 735-753.
