Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) to jeden z największych przedstawicieli rodziny jeleniowatych, znany zarówno ze swoich imponujących rozmiarów, jak i szerokiego zasięgu występowania. Zamieszkuje większość Europy, regiony gór Kaukazu, Anatolię, Iran oraz części zachodniej Azji. Co interesujące jako jedyny z jeleniowatych zasiedla również góry Atlas w północnej Afryce. Jego zdolność do przystosowywania się do różnych warunków pozwoliła mu na kolonizację nowych obszarów, takich jak Australia, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, Kanada, Peru, Urugwaj, Chile czy Argentyna.
Opis
Jeleń szlachetny, zajmujący czwarte miejsce pod względem wielkości wśród żyjących gatunków jeleniowatych – zaraz po łosiu, jeleniu kanadyjskim zwanym również wapiti i sambarze jednobarwnym – wykazuje niezwykłą różnorodność w obrębie swojego gatunku. Jako przeżuwacz przetwarza pokarm w dwuetapowym procesie trawienia i posiada parzystą liczbę palców na każdej racicy, podobnie jak wielbłądy, kozy czy bydło. Europejskie jelenie szlachetne charakteryzują się stosunkowo długim ogonem w porównaniu do ich azjatyckich i północnoamerykańskich odpowiedników. W obrębie gatunku zauważalne są subtelne różnice w wyglądzie, głównie w rozmiarze i kształcie poroża. Najmniejszym znanym podgatunkiem jest jeleń korsykański, występujący na Korsyce i Sardynii, a największym – maral, zamieszkujący Azję Mniejszą oraz regiony zachodniego Kaukazu, na zachód od Morza Kaspijskiego.
Jelenie z Europy Środkowej i Zachodniej różnią się znacznie od siebie wielkością; największe osobniki można spotkać w Górach Karpackich. Historycznie największe rozmiary osiągały zachodnioeuropejskie jelenie szlachetne, które miały dostęp do bogatych źródeł pożywienia, w tym upraw rolnych. Potomkowie populacji introdukowanych w Nowej Zelandii i Argentynie także dorastają do imponujących rozmiarów zarówno ciała, jak i poroża. Duże osobniki, takie jak marale czy jelenie z Karpat, mogą dorównywać wielkością północnoamerykańskim łosiom. Samice jelenia szlachetnego są znacznie mniejsze niż samce, co stanowi kolejny interesujący aspekt ich różnorodności wewnątrzgatunkowej.
Rozmiar
Samiec jelenia szlachetnego, nazywany bykiem, osiąga długość ciała od nosa do nasady ogona od 175 do 250 cm i zwykle waży od 160 do 240 kg. Samica, zwana łanią, jest nieco mniejsza – jej długość wynosi od 160 do 210 cm, a masa ciała mieści się zazwyczaj w przedziale 120-170 kg.
Wielkość jeleni szlachetnych różni się w zależności od podgatunku. Największe osobniki, takie jak te z Karpat (Cervus elaphus elaphus), mogą ważyć nawet do 500 kg, mimo posiadania stosunkowo małego poroża. Na przeciwnym końcu skali znajdują się korsykańskie jelenie szlachetne (Cervus elaphus corsicanus), których masa ciała wynosi około 80 kg. Jelenie żyjące w najmniej korzystnych warunkach mogą ważyć od 53 do 112 kg.
Poroże
Wszystkie podgatunki jelenia szlachetnego posiadają imponujące poroże (wieniec), które składa się z dwóch okrągłych tyk o zróżnicowanej liczbie odgałęzień. Typowe poroże mierzy około 71 cm długości i waży 1 kg, choć te większe mogą osiągać do 115 cm i ważyć nawet 5 kg. Wieniec składa się z tkanki kostnej i może rosnąć z imponującą prędkością 2,5 cm dziennie. W trakcie wzrostu poroże pokryte jest błyszczącym, mięciutkim meszkiem zwanym scypułem, który dostarcza tlen oraz składniki odżywcze do rozwijającej się tkanki.
Proces wzrostu poroża regulowany jest przez testosteron. Jesienią, gdy poziom tego hormonu maleje, scypuł jest zrzucany, a wzrost poroża ulega zatrzymaniu. W tym czasie wieniec zaczyna się wapniować, a produkcja testosteronu wzrasta. Jest przygotowanie do sezonu godowego, zwanego rykowiskiem.
Poroża europejskich jeleni szlachetnych charakteryzuje się dość prostą i pomarszczoną budową. U większości samców czwarta i piąta odnoga często tworzy koronę. Dodatkowe odnogi, jeśli występują, wyrastają z niej radialnie, jednak są one rzadkością u mniejszych jeleni, takich jak jelenie korsykańskie. Poroża jeleni kaspijskich wyróżniają się dużymi przednimi odnogami i mniej rozwiniętymi koronami niż ma to miejsce w przypadku jeleni zachodnioeuropejskich. Ich wieńce bardziej przypominają poroże łosia amerykańskiego (C. canadensis).
Z rzadka spotyka się jelenie tak stare, że ich poroże całkowicie zanika. Byka bez wieńca nazywa się mnichem, a starego byka z tykami bez odnóg – szydlarzem. Uszkodzenia lub choroby jąder mogą prowadzić do nieprawidłowego wykształcenia poroża, które przybiera formę niskich stożków o nieregularnej powierzchni. Samca z takim wieńcem określa się mianem perukarza.
Umaszczenie
Umaszczenie jeleni szlachetnych różni się w zależności od pory roku i typu siedliska. Zimą przeważa szare lub jeszcze jaśniejsze futro, które latem staje się bardziej czerwone i ciemniejsze. Ta zmienność kolorystyki nie tylko wspomaga kamuflaż, ale również termoregulację, dostosowując zwierzęta do sezonowych zmian w ich środowisku.
Migracja
Jelenie szlachetne w Europie wykazują wyraźne zachowania migracyjne związane z cyklem rocznym. W okresie zimowym, te majestatyczne zwierzęta zwykle zstępują do niższych, bardziej zalesionych terenów, które zapewniają im nie tylko lepszą ochronę przed trudnymi warunkami atmosferycznymi, ale również dostęp do ograniczonych, ale istotnych źródeł pożywienia, niezbędnych do przetrwania w chłodnych miesiącach. Gdy nadchodzi lato, jelenie migrują na wyższe wysokości. Jest to podyktowane większą dostępnością pokarmu na górskich łąkach oraz korzystniejszymi warunkami do rozrodu i wychowywania młodych.
Migracje są kluczowym elementem cyklu życiowego jeleni szlachetnych, umożliwiającym optymalne wykorzystanie zmiennych zasobów naturalnych i zapewniającym przetrwanie gatunku.
Znaczenie
Jelenie, będące roślinożercami, odgrywają kluczową rolę w regulacji wzrostu roślinności w ekosystemach leśnych. Podobnie jak łosie, przyczyniają się do obumierania drzew poprzez obgryzanie i uszkadzanie kory, a także niszczą młode pędy przez zgryzanie i deptanie. Jelenie są również hodowane są na farmach jako zwierzęta gospodarskie. Można je spotkać w parkach i ogrodach zoologicznych.
Źródło
1. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Red_deer [dostęp: 12.08.2024].
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Lviatour. Licencja: CC BY-SA 3.0.
