Świątynie i ofiary w Biblii – dodatek: świątynie po Jezusie Chrystusie

Śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa sprawiły, że nowo powstała religia chrześcijańska przestała postrzegać ofiary w Świątyni Jerozolimskiej jako obowiązujące. Doszło też do jej zburzenia przez Rzymian. Czy jednak idea świątyni w judaizmie i chrześcijaństwie całkowicie zamarła?

Cała seria czterech artykułów na temat świątyń i ofiar w Biblii objęła historię od pierwszych ołtarzy i ofiar ze zwierząt składanych na nich do chwili, gdy Jezus Chrystus wypełnił mesjańskie proroctwa zawarte w tych ofiarach. Według teologii chrześcijańskiej owe ofiary, w tym z baranków, wskazywały właśnie na Niego jako Baranka Bożego. Tak oto zatoczyliśmy wielkie koło, gdy wraz z ofiarniczą śmiercią Chrystusa na Krzyżu Golgoty ofiary ze zwierząt stały się niepotrzebne.

To jednak oczywiście nie koniec historii. Jezus Chrystus co prawda zniósł krwawe ofiary wskazujące na Niego jako Baranka Bożego. Po około 40 latach od Jego śmierci i zmartwychwstania, przez które zajął pozycję jako niebiański Arcykapłan pośredniczący między Bogiem a ludźmi, Świątynia Jerozolimska została zburzona przez Rzymian podczas tzw. pierwszej wojny żydowskiej. Ale co dalej? Czy takie rzeczy jak świątynia, ołtarz i ofiara faktycznie już nie są potrzebne, czy jednak wciąż ich potrzebujemy? W jakich kierunkach udały się myśl żydowska i chrześcijańska? W niniejszym dodatku do serii czterech artykułów o świątyniach i ofiarach Biblii postaramy się odpowiedzieć na te pytania.

Dawni poganie i dawny Izrael

Jak już wiemy z poprzednich części, w świecie religii pogańskich (tj. poza religiami abrahamowymi) istniało bardzo wiele świątyń. Były one poświęcone różnym bóstwom i wręcz rozumiane jako miejsce zamieszkiwania danego bóstwa. Na przykład w starożytnym Egipcie istniały świątynie lub ich części poświęcone Amonowi-Re, Izydzie czy Horusowi. W starożytnej Mezopotamii były to świątynie (zigguraty) na cześć Nanny, Marduka czy Isztar. Z kolei w starożytnej Grecji istniały świątynie poświęcone Zeusowi, Apollowi czy Artemidzie. Do dziś w Indiach istnieją świątynie na cześć bóstw takich jak Wisznu, Śiwa lub Kali. Niektóre nurty hinduizmu wciąż praktykują składanie ofiar ze zwierząt, wiele świątyń posiada ołtarze¹.

W podobny sposób do 70 roku n.e. działała jedyna legalna z punktu widzenia prawa mojżeszowego świątynia izraelska w Jerozolimie na cześć jedynego Boga Jahwe. Opisane wcześniej wydarzenia sprawiły, że zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie zaczęli się zastanawiać, jak ma teraz wyglądać kult. W przypadku Żydów sprawa była dość prosta, choć bolesna: na razie koniec z krwawymi ofiarami, ponieważ Świątynia już nie istnieje.

Trzecia Świątynia Jerozolimska

Co jednak nie oznacza, że nie zostanie odbudowana w przyszłości. Współcześni Żydzi, zwłaszcza ci przyznający się do ruchu syjonistycznego, oczekują dnia, kiedy uda się zbudować tzw. Trzecią Świątynię Jerozolimską. Wtedy będą mogli ponownie składać ofiary ze zwierząt i w ten sposób czcić Boga Jahwe jak w czasach starożytnych. Ponieważ po około 2000 lat Izrael ponownie pojawił się jako niepodległe państwo, syjoniści wierzą, że dzień odbudowy jest już bliski. Większość ortodoksyjnych Żydów oczekuje jednak, że Świątynia zostanie odbudowana dopiero wtedy, gdy objawi się Mesjasz². Wielu uważa też, że będzie wyglądać jak świątynia w wizji proroka Ezechiela³.

Niemniej istnieją skrajne organizacje ortodoksyjne, które już teraz biorą sprawy w swoje ręce. Należy do nich m.in. Temple Institute. Został on powołany, aby zbudować Trzecią Świątynię Jerozolimską i wszystkie jej sprzęty, odtworzyć stan kapłański i uszyć dla nowych kapłanów odpowiednie stroje, a także określić, które współcześnie hodowane zwierzęta będą nadawać się na ofiary. Jakiś czas temu organizacja już stworzyła siedmioramienny świecznik (menorę) w celu umieszczenia go w przyszłej odbudowanej świątyni. Stoi on obecnie na placu przy Synagodze Hurwa w Dzielnicy Żydowskiej w Jerozolimie⁴.

Co na to muzułmanie?

Oczywiście Trzecia Świątynia Jerozolimska musi zostać zbudowana na miejscu dawnej Świątyni Heroda i obecnej Kopuły na Skale. Jest to jednak jeden z najważniejszych muzułmańskich sanktuariów. Dlatego jeśli Żydzi będą dążyć do odbudowy świątyni, to może się to spotkać z gwałtowną odpowiedzią całego świata muzułmańskiego.

A skoro mowa o muzułmanach, to warto wspomnieć o tym, jak oni postrzegają kwestie świątyń oraz ołtarzy i ofiar. Jak wiadomo, islam pojawił się około 600 lat po śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa. W teologii islamskiej jedyny Bóg Allah nie zamieszkuje żadnej świątyni. Zamiast tego muzułmanie budują miejsca kultu zwane meczetami – czasem z przyzwyczajenia nazywane świątyniami muzułmańskimi, choć jest to błędne. Bliższe świątyniom są jednak meczety będące również sanktuariami, które mieszczą obiekty ważne dla muzułmanów, takie jak grobowce czy kamień Al-Kaba w Mekce. Należy do nich wspomniana wyżej Kopuła na Skale na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie.

Co do ofiar, to w islamie istnieje święto Id al-Adha, dosłownie Święto Ofiarowania. Muzułmanie mają wtedy obowiązek składać ofiary ze zwierząt i dzielić się mięsem między sobą, a także z ubogimi. Dla nich jednak ofiara ta nie ma nic wspólnego z oczekiwaniem na Mesjasza, przebaczeniem grzechów czy zaspokojeniem gniewu Boga. Jest to jedynie wyraz doskonałego posłuszeństwa⁵ względem Niego oraz upamiętnienia tego, jak Abraham omal nie złożył w ofierze swego syna (w wersji muzułmańskiej chodzi o Ismaela, nie Izaaka)⁶. Nie stosują przy tym żadnych ołtarzy, na których mieliby je składać.

Świątynie w chrześcijaństwie

Religia chrześcijańska skoncentrowana na ofierze Jezusa Chrystusa wywodzi się z judaizmu Drugiej Świątyni. Jak już wskazano wcześniej, chrześcijanie wierzą, że Chrystus ofiarował samego Siebie jako Baranek Boży, podobnie jak w Świątyni Jerozolimskiej składało się ofiary ze zwierząt, w tym z baranków. Stąd chrześcijanie potrzebowali dokładnie zdefiniować, co się właściwie stało na Krzyżu i jak należy rozumieć Jego ofiarę. W późniejszych wiekach doprowadziło to do podziałów w łonie religii chrześcijańskiej. Największy podział w tej kwestii (choć nie jest on aż tak jednoznaczny) dotyczy katolicyzmu z prawosławiem i różnych wyznań protestanckich.

Ostatnia Wieczerza: ofiara czy pamiątka?

Kością niezgody stała się jednak nie sama śmierć krzyżowa Chrystusa, ale to, co wydarzyło się dzień wcześniej: Ostatnia Wieczerza. W ów czwartek Jezus zgromadził swoich uczniów przy stole, następnie połamał chleb i rozdał go wszystkim, a potem podał wszystkim kielich z winem, za każdym razem składając dziękczynienie. Powiedział przy tym, że ten chleb to jego ciało, które zostanie wydane na śmierć, natomiast wino to jego krew, która zostanie przelana⁷. W ten sposób Jezus Chrystus ustanowił pamiątkę swojej śmierci na Krzyżu Golgoty. Jest ona sprawowana w takiej czy innej postaci w całym chrześcijaństwie.

Niezgoda między chrześcijanami dotyczy tego, jakie znaczenie naprawdę miała Ostatnia Wieczerza w powiązaniu z ofiarą Jezusa na Krzyżu. Obok całej masy różnic, których nie ma tu sensu dokładnie omawiać, najważniejsza jest taka: czy Wieczerza Pańska to bezkrwawa ofiara odtwarzająca śmierć Chrystusa, czy jednak tylko pamiątka? Związane z tym pytanie jest takie, czy słowa Jezusa: to jest ciało moje i to jest krew moja, należy rozumieć dosłownie jako tzw. rzeczywistą obecność, czy jedynie symbolicznie?

Kościoły katolickie, prawosławne i orientalne

Kościoły katolickie, prawosławne i orientalne rozwinęły myśl, że podczas nabożeństwa (Mszy Świętej, Boskiej Liturgii) mamy do czynienia z odtwarzaniem ofiary Jezusa Chrystusa na Krzyżu w postaci powtarzania Wieczerzy Pańskiej. Uważa się, że w ten sposób kapłani i wierni składają Bogu dziękczynienie, czyli Eucharystię⁸, w postaci ponownego uobecnienia ofiary krzyżowej. Eucharystia to zatem rzeczywista ofiara przebłagalna i dziękczynna, którą ludzie składają Bogu, a gdzie składaną ofiarą jest sam Jezus Chrystus⁹.

W tym kontekście Kościoły te przyjmują doktrynę przemiany chleba i wina w rzeczywiste ciało i krew Chrystusa. Dla Kościołów prawosławnych i orientalnych stanowi to tajemnicę, mówi się tylko o tzw. metousiosis (przeistoczenie, zmiana)¹⁰. Ale w dogmatyce katolickiej panuje nauka o transsubstancjacji. Zgodnie z tą nauką chleb, czyli hostia, i wino dosłownie przestają być chlebem i winem, i stają się rzeczywistym ciałem i krwią Jezusa, zachowując jednak przypadłości chleba i wina (takie jak kształt, konsystencja czy smak)¹¹.

Kościoły protestanckie

Transsubstancjację odrzuciły Kościoły protestanckie jako zasadniczo bluźnierczą. Niemniej przyjmują one zróżnicowane poglądy na temat obecności Chrystusa w chlebie i winie. Anglikanie w nurcie wysokokościelnym przyjmują konsubstancjację, według której chleb i ciało Chrystusa tworzą jedną naturalną substancję, podobnie wino i krew¹². Dla nich Eucharystia pozostaje ofiarą przebłagalną¹³ Z kolei luteranie wierzą w tzw. unię sakramentalną, która mówi, że chleb i wino nie zmieniają się, ale ciało i krew Chrystusa są w nich obecne prawdziwie i w sposób nadprzyrodzony¹⁴ Odrzucają pogląd, że Eucharystia jest ofiarą przebłagalną, ale uznają ją za ofiarę dziękczynną¹⁵.

Kalwiniści głoszą tzw. duchową obecność, według której ciało i krew Chrystusa są prawdziwie obecne, ale nie cieleśnie, lecz duchowo¹⁶. Podobny pogląd co kalwiniści przyjmują metodyści. Wyznania te zdecydowanie odrzucają pogląd, że Eucharystia to ofiara przebłagalna składana przez ludzi Bogu. Zamiast tego naciskają na to, że Eucharystia jest po prostu przyjmowaniem jedynej ofiary, którą złożył Chrystus na Krzyżu¹⁷.

Inne Kościoły protestanckie również przyjmują, że Wieczerza Pańska to nie ofiara składana Bogu, a jedynie pamiątka śmierci Pańskiej. Choć tutaj chleb i wino są wyłącznie symbolami ciała i krwi Chrystusa, to jest On prawdziwie obecny podczas obrzędu¹⁸. Pogląd ten wywodzi się od Ulricha Zwingliego i współcześnie jest przyjmowany przez większość anabaptystów, baptystów, zielonoświątkowców, nurt Kościołów Chrystusowych, adwentystów i wiele Kościołów bezdenominacyjnych, a także m.in. przez mormonów czy Świadków Jehowy.

Świątynie czy domy modlitwy? Ołtarze czy stoły komunijne?

Wraz z poglądami na rolę Wieczerzy Pańskiej i obecności Chrystusa w chlebie i winie zmienia się także zrozumienie roli kościoła i stołu Pańskiego. Denominacje wierzące w prawdziwą, a zwłaszcza cielesną obecność Jezusa Chrystusa w chlebie i winie, uznają swoje kościoły i katedry za rzeczywiste świątynie, w których obecny jest sam Bóg. W ten sposób, podobnie jak to było i jest u pogan, posiadają one bardzo wiele świątyń. Często są one poświęcone takiemu lub innemu świętemu. Te same wyznania traktują centralny stół komunijny jako ołtarz, na którym składają Bogu bezkrwawą ofiarę eucharystyczną. Ponadto w Kościele katolickim wierni mają obowiązek klękać i żegnać się przed hostią.

Jednak tam, gdzie Eucharystia nie stanowi ofiary przebłagalnej i nie wierzy się w cielesną obecność Chrystusa w chlebie i winie, zamiast tego przyjmując pogląd o obecności duchowej lub jedynie o symbolach, kościoły przestają być świątyniami, a stają się wyłącznie domami modlitwy. Podobnie centralny stół w kościele nie jest już ołtarzem, a jedynie stołem komunijnym (Pańskim), przy którym sprawowana jest Wieczerza Pańska. Często jest to po prostu zwykły stół, w niczym nie przypominający ołtarza. Co ciekawe, wiele wspólnot protestanckich sprawuje ten obrzęd rzadziej niż co tydzień, np. raz na miesiąc lub raz na kwartał¹⁹. Z kolei Świadkowie Jehowy czynią to tylko raz w roku na Paschę²⁰.

Ciekawym przypadkiem jest Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, tzw. mormoni. Oprócz kaplic Kościół ten posiada świątynie, często z nieziemską architekturą. Zawierają one również ołtarze. Jednak obrzęd Wieczerzy Pańskiej sprawowany przez mormonów w świątyniach i kaplicach pozostaje jedynie pamiątką, a chleb i woda (u mormonów zamiast wina) tylko symbolami. Zamiast tego świątynie mormońskie istnieją po to, aby mormoni dokonywali w nich obrzędów potrzebnych do osiągnięcia kiedyś boskości²¹.

Świątynia niebiańska w adwentyzmie dnia siódmego

Dość wyjątkowe wyznanie wśród protestantów zajmują adwentyści dnia siódmego. Podobnie jak wielu chrześcijan wierzą oni, że Wieczerza Pańska to tylko pamiątka, a chleb i wino to tylko symbole ciała i krwi Chrystusa. Kościół adwentystyczny wyznaje jednak, że w niebie istnieje rzeczywista świątynia, którą zbudował Bóg, a nie człowiek²². Ta świątynia stanowiła pierwowzór dla świątyni ziemskiej, którą zbudował Mojżesz pod górą Synaj, a potem król Dawid w Jerozolimie. W ten sposób świątynia ziemska miała nie tylko służyć jako miejsce składania ofiar, które wskazywały na ofiarę Mesjasza. Miała również przekazywać prawdy na temat zbawienia i służby Mesjasza jako Arcykapłana w świątyni niebiańskiej.

Stąd adwentyści nie tylko wierzą, że śmierć Jezusa Chrystusa na Krzyżu zniosła ważność ofiar ze zwierząt w Świątyni Jerozolimskiej. Wierzą również, że po swoim zmartwychwstaniu wstąpił On do Nieba, a dokładnie do świątyni niebiańskiej, gdzie rozpoczął właściwą służbę pośredniczą jako Arcykapłan, podobnie jak to czynił arcykapłan w ziemskiej świątyni. Właśnie tam Jezus Chrystus, wstawiając się za nami przed Bogiem Ojcem, powołuje się na swoją krew przelaną na Krzyżu Golgoty²³.

Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze

Podobieństwa świątyni ziemskiej do niebiańskiej nie kończą się na tym. Ponieważ świątynia niebiańska jest pierwowzorem dla ziemskiej, to również ona posiada dwa pomieszczenia, czyli Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze. W pierwszym znajduje się m.in. siedem lamp lub świeczników, do których nawiązywał siedmioramienny świecznik w świątyni ziemskiej. Z kolei w niebiańskim Miejscu Najświętszym znajduje się Skrzynia Przymierza. Adwentyści wierzą, że po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Jezus Chrystus wykonywał swoją służbę w Miejscu Świętym. Jednak w pewnym momencie historii przeszedł do Miejsca Najświętszego, gdzie rozpoczął przepowiedziany przez Biblię sąd nad ludźmi²⁴.

A zatem dla adwentystów dnia siódmego, tak jak dawniej dla Żydów, też istnieje tylko jedna prawdziwa świątynia Boża. Tym razem jednak nie jest to żadna świątynia na Ziemi, ale ta w Niebie. Już pierwsi chrześcijanie rozumieli, że w Niebie istnieje świątynia, w której zasiada Ojciec, a Jego Syn wstawia się za człowiekiem²⁵. Adwentyści dnia siódmego jedynie kontynuują tę tradycję, uznając wszelkie inne świątynie, czyli te na Ziemi (czy to pogańskie, czy chrześcijańskie, czy trzecią świątynię żydowską w Jerozolimie), za całkowicie zbędne.

Zakończenie

Powyżej przedstawiono poglądy na świątynie i ofiary w różnych Kościołach chrześcijańskich, a także u współczesnych Żydów i muzułmanów. Po śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa około 30 roku n.e. i po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 roku n.e., przez ostatnie niecałe 2000 lat pojawiła się cała masa nauk i poglądów na ten temat. Wygląda to na ogromne zamieszanie. Jednak ci, którzy naprawdę kochają Chrystusa jako swego Zbawiciela (Mesjasza) i idą za Nim dokądkolwiek idzie, znajdą Go tam, gdzie On pragnie być znaleziony. Zwłaszcza że to On pierwszy szuka każdego z nas.

Zapraszamy do przeczytania całej serii o świątyniach i ofiarach w Piśmie Świętym:

• Świątynie i ofiary w Biblii – cz. 1: patriarchowie i poganie
• Świątynie i ofiary w Biblii – cz. 2: Namiot Spotkania
• Świątynie i ofiary w Biblii – cz. 3: Świątynia Jerozolimska
• Świątynie i ofiary w Biblii – cz. 4: Jezus Chrystus w Świątyni Jerozolimskiej

Przypisy

1. Jednakże wyraz ołtarz to nie zawsze miejsce składania ofiar ze zwierząt. Często oznacza on po prostu podwyższone miejsce zawierające wizerunki danego bóstwa lub świętego, a także np. świece lub amulety służące do modlitwy i czasem innych praktyk religijnych. Takie ołtarze można spotkać zarówno w świątyniach (kaplicach), jak i w prywatnych domach. Są one obecne w etnicznych religiach pogańskich, w niektórych wschodnich religiach takich jak buddyzm, a także w chrześcijaństwie (tzn. w katolicyzmie i prawosławiu). W islamie strukturą najbliższą ołtarzowi i zapewne wywodzącą się z niego jest mihrab, który jednak tylko wskazuje kierunek na Mekkę, czyli właściwy kierunek modlitwy.
2. J. Flader, Why was the Jewish Temple not rebuilt?, Catholic Weekly, 24.09.2024, https://catholicweekly.com.au/why-was-the-jewish-temple-not-rebuilt/ [dostęp: 22.04.2025].
3. Księga Ezechiela 40-42.
4. History of the Holy Temple Menorah, Temple Institute, https://templeinstitute.org/history-holy-temple-menorah/ [dostęp: 22.04.2025].
5. Sam wyraz islam oznacza całkowite poddanie lub posłuszeństwo Bogu.
6. The Philosophy of Qurbani, The Siblings of Ilm, 13.07.2019, https://siblingsofilm.com/the-philosophy-of-qurbani/ [dostęp: 22.04.2025].
7. Ewangelia według Łukasza 22,13-20.
8. Samo słowo Eucharystia pochodzi z języka greckiego i oznacza właśnie dziękczynienie.
9. P. Laskowski, Dlaczego Eucharystię nazywamy ofiarą? cz.1 #4, Liturgia.pl, 01.07.2021, https://www.liturgia.pl/dlaczego-eucharystie-nazywamy-ofiara-cz-1-4/ [dostęp: 22.04.2025].
10. O. Sewastianowicz, Teologia epiklezy eucharystycznej w ujęciu teologów prawosławnych i próba jej oceny w świetle teologii katolickiej, Papieski Fakultet Teologiczny, Wrocław 2009, s. 112, https://www.dbc.wroc.pl/Content/4764/PDF/Sewastianowicz.pdf [dostęp: 22.04.2025].
11. Transsubstancjacja, Parafia pw. Bożego Ciała w Tucholi, 21.01.2023, https://bozecialotuchola.pl/transsubstancjacja/ [dostęp: 22.04.2025].
12. M. Gatza, A Curriculum for Lay Eucharistic Ministers, Emmanuel Church, Bel Air, 22.04.2019, https://emmanuelbelair.org/wp-content/uploads/sites/64/2020/02/Full-Curriculum-for-Chalicists.pdf [dostęp: 22.04.2025].
13. Eucharistic Sacrifice, w: An Episcopal Dictionary of the Church, The Episcopal Church, https://www.episcopalchurch.org/glossary/eucharistic-sacrifice/ [dostęp: 22.04.2025].
14. Grace, Means of., Christian Cyclopedia, https://cyclopedia.lcms.org/definitions?mode=index&page=0&index=GRACE.MEANSOF&definition=DE91DF84-B266-EE11-9148-0050563F0205 [dostęp: 22.04.2025].
15. Apologia Konfesji Augsburskiej, Artykuł XXIV, punkt 19, http://old.luteranie.pl/pl/?D=170 [dostęp: 22.04.2025].
16. Westminsterskie Wyznanie Wiary, Rozdział 29, punkt VII, https://prezbiterianie.info/index.php/czytelnia/156-konfesja-westminsterska-z-1646-roku [dostęp: 22.04.2025].
17. Ibid., punkt II.
18. P. Gentry, BAPTIST FAITH AND MESSAGE: Article 7b: The Lord’s Supper, Baptist Press, 22.08.2002, https://www.baptistpress.com/resource-library/news/baptist-faith-and-message-article-7b-the-lords-supper/ [dostęp: 22.04.2025].
19. Once-a-Month Communion is the Norm, National Association of Evangelicals, 01.02.2013, https://www.nae.org/once-a-month-communion-is-the-norm/ [dostęp: 22.04.2025].
20. Dlaczego Świadkowie Jehowy obchodzą Wieczerzę Pańską inaczej niż pozostałe religie?, JW.org, https://www.jw.org/pl/%C5%9Bwiadkowie-jehowy/faq/wieczerza-panska/ [dostęp: 22.04.2025].
21. Inside Temples, The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, https://www.churchofjesuschrist.org/temples/inside-temples?lang=eng [dostęp: 22.04.2025].
22. Adwentyści nie byli pierwszymi protestantami, którzy to zrozumieli. Już Jan Kalwin zastosował termin świątynia niebiańska, nie wyjaśniając go dokładnie. Uczynili to natomiast później niektórzy angielscy purytanie tacy jak William Perkins, Christopher Love, John Flavel czy George Lawson. Zastosowali sprzęty w świątyni ziemskiej do różnych aspektów służby Jezusa w świątyni niebiańskiej. Niektórzy autorzy wspominali nawet o dwóch pomieszczeniach w świątyni w niebie, m.in. George Lawson czy anglikanin Thomas Lushington.
23. What Adventists Believe About Christ’s Ministry in the Heavenly Sanctuary, Seventh-day Adventist Church, https://www.adventist.org/christs-ministry-in-the-heavenly-sanctuary/ [dostęp: 22.04.2025].
24. Ibid.
25. List do Hebrajczyków 8,1-6; 9,11-12.23-26.

Wszystkie fragmenty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.