Świątynie i ofiary w Biblii – cz. 1: patriarchowie i poganie

Biblia opisuje powstanie szeregu świątyń izraelskich oraz praktyki składania ofiar ze zwierząt. Skąd się to wszystko wzięło i jaki był tego cel?

Dlaczego w Biblii Bóg ustanowił świątynię, aby składano w niej ofiary ze zwierząt? Dlaczego w ogóle Izraelici składali zwierzęta w ofierze Bogu? Na te i inne pytania spróbuje odpowiedzieć niniejsza seria czterech artykułów na temat świątyń izraelskich i chrześcijańskich oraz systemu ofiarniczego, którego opis znajdujemy w Piśmie Świętym.

Część pierwsza zostanie poświęcona omówieniu składania ofiar przez patriarchów biblijnych i ludy politeistyczne.

Ofiary ze zwierząt na całym świecie

Pojawia się jednak najpierw inne pytanie: skąd w ogóle wzięła się u ludzi idea składania ofiar ze zwierząt jakiemukolwiek bóstwu? Dlaczego w ich religiach bóstwa w ogóle domagają się ofiar? Lub dlaczego starożytni ludzie w ogóle myśleli (a wielu myśli tak nawet do dzisiaj), że w jakiś sposób złożenie takiej ofiary pomoże im w czymkolwiek?

Jest to ważne pytanie, zwłaszcza że idea ta jest uniwersalna w świecie starożytnych religii. Ofiary ze zwierząt (a często także z ludzi) znali m.in. Egipcjanie, mieszkańcy Mezopotamii, Grecy, Indoirańczycy, Celtowie, Germanowie, a także inne ludy Eurazji, Afryki, Australii i obu Ameryk. Choć nie zawsze stanowiły one centralny aspekt danej religii, jak np. u Egipcjan¹, to wciąż były one obecne i często stanowiły ważny element życia religijnego.

Na przykład w starożytnej Grecji na ołtarzach w ofierze składano m.in. byki, woły, owce, kozły, świnie i drób². Skandynawowie również składali ofiary ze zwierząt hodowlanych, zwłaszcza świń i koni³. W hinduizmie do dzisiaj składa się w ofierze bawoły, np. w podczas trzydniowego święta na cześć bogini Gadhimai w Nepalu zabijano aż 250 000 bawołów⁴. W 2015 roku władze zakazały tej praktyki⁵. Ale głosy sprzeciwu wobec ofiarowania zwierząt pojawiły się już w starożytności, m.in. w środowiskach filozofów greckich⁶.

Skąd w ogóle zatem praktyka składania ofiar ze zwierząt? Walter Burkert, badacz mitologii greckiej, w swoim dziele Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth (1972) wysnuł teorię, że ofiarowanie zwierząt hodowlanych stanowiło kontynuację prehistorycznych rytuałów łowieckich⁷. Dlaczego jednak ten proces dotyczył praktycznie wszystkich ludów świata, od Australii przez Eurazję i Afrykę po obie Ameryki? Dlaczego ludzie dobrowolnie oddawali te zwierzęta bóstwom, które mieli sami sobie wymyślić? Teoria Burkerta nie odpowiada satysfakcjonująco na te pytania.

Początki ofiar ze zwierząt według Biblii

Inaczej pojawienie się ofiar ze zwierząt tłumaczy Pismo Święte. Pierwszą bezsprzeczną wzmianką o takiej ofierze znajdziemy w Księdze Rodzaju 4,4, gdzie czytamy o Ablu, synu Adama i Ewy. Napisano, że: Abel […] złożył ofiarę z pierworodnych trzody swojej i z tłuszczu ich⁸. Zresztą według wersetu 2. był on pasterzem trzód. Ten fragment jednak nie wyjaśnia nam, dlaczego Abel w ogóle dokonywał takich ofiar. Tylko na podstawie tego sprawozdania moglibyśmy co najwyżej założyć, że w którymś momencie Pan Bóg po prostu powiedział jemu i Kainowi, że tak powinni robić. Istnieje jednak fragment, który może rzucić więcej światła na powody, dla których Abel składał ofiary ze zwierząt.

Wystarczy, że cofniemy się do rozdziału trzeciego Księgi Rodzaju. Przedstawia on historię kuszenia Ewy przez węża (którym był tak naprawdę szatan⁹) oraz upadku obojga naszych biblijnych rodziców w grzech. Gdy Pan Bóg¹⁰ spotkał Adama i Ewę, którzy popełnili pierwszy grzech, wypowiedział słowa przekleństwa do węża. Wśród nich było następujące stwierdzenie: Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie a niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono ugodzi cię w głowę, a ty ugodzisz je w piętę¹¹. Wielu teologów uważa ten fragment za pierwsze proroctwo o Mesjaszu, który miał przyjść, aby zgładzić dzieło szatana i zbawić ludzkość. Ów fragment jest nazywany protoewangelią¹².

Pierwsza ofiara

To jednak nie wszystko, ponieważ dalej Pan Bóg zwraca się do Adama i Ewy, przedstawiając im konsekwencje ich wyboru. Następnie w wersecie 21. czytamy ciekawe słowa: Pan Bóg sporządził dla mężczyzny i dla jego żony odzienie ze skór i przyodział ich¹³. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że chodzi tu jedynie o okrycie nagości, którą zauważyli Adam i Ewa. Dlaczego jednak jest to odzienie ze skór? Skórę można zdobyć tylko w wyniku oskórowania martwego zwierzęcia.

To sugeruje, że to Pan Bóg złożył pierwszą ofiarę ze zwierzęcia. Nie uczynił tego dla samego siebie, podobnie jak Jezus Chrystus jako człowiek bez grzechu nie potrzebował chrztu od Jana Chrzciciela¹⁴. Ale w ten sposób dał przykład, jak mają postępować kolejne pokolenia ludzi, którzy pragną przebaczenia własnych grzechów i oczekują na przyjście Mesjasza. Ważny jest również element przyodziania pierwszej pary owymi skórami ze zwierząt. Oznacza on przebaczenie grzechu, którego się dopuścili, oraz zapowiedź późniejszej symboliki szat sprawiedliwości, które Pan Bóg nakłada na każdego usprawiedliwionego¹⁵.

Dlaczego jednak Bóg w ogóle postanowił, aby w Jego imieniu zabijano jakiekolwiek zwierzęta? Czy nie mógł On ustanowić jakiegoś bezkrwawego sposobu zapowiedzi przyjścia Mesjasza? Pismo Święte mówi, że grzech jest czymś, co oddziela nas od Boga¹⁶, że zapłatą za grzech jest śmierć¹⁷, a także, że nie ma przebaczenia grzechów bez przelania krwi¹⁸. Grzech jest czymś tak okrutnym dla Boga, że człowiek po prostu musiałby umrzeć z jego powodu, gdyby nie ofiara zastępcza. Dlatego przelewanie krwi zwierząt na ofiarę za grzeszników było doskonałą lekcją ilustrującą przelanie krwi za wszystkich ludzi przez Mesjasza, którego w ten sposób mieli oczekiwać. Jednocześnie miała to być lekcja rozdzierająca ludzkie serce.

Dalsze dzieje

Z pewnością więc tutaj możemy doszukiwać się źródła, skąd wzięły się ofiary ze zwierząt. Każde kolejne pokolenie po Adamie i Ewie posiadało jednostki, które naśladowały Pana Boga w tym względzie. Biblia wspomina, że ofiary ze zwierząt na ołtarzach składali m.in. wspomniany Abel, Noe¹⁹, Abraham²⁰, Izaak, Jakub²¹ i wreszcie Mojżesz²². Składane przez nich ofiary stanowiły bardzo prosty rytuał. Wystarczyło zbudować ołtarz z ziemi lub nieociosanych kamieni, ułożyć na nim drwa, wziąć zwierzę bez skazy, zabić je, a następnie zapalić drwa i ułożyć martwe zwierzę na ołtarzu, aby zostało całkowicie pochłonięte przez ogień. Wszystkiemu towarzyszyła modlitwa o przebaczenie grzechów składającego ofiarę, wiara w przyszłe nadejście Baranka Bożego i osobiste poświęcenie się woli Bożej.

Od Noego i jego synów możemy również wywieść wszystkie inne ludy na Ziemi, które także naśladowały go w składaniu ofiar. Niestety z czasem ludy te przyjęły politeistyczną wiarę w wielu kapryśnych bogów, co wypaczyło ideę składania ofiar ze zwierząt. Teraz już nie chodziło o oczekiwanie na przyjście Mesjasza, ale o zdobycie przychylności danego bóstwa lub zaspokojenie jego rzekomych potrzeb. Zbawczą rolę dla danego ludu miały pełnić same ofiarowane zwierzęta.

Wiele kultur rozszerzyło te rytuały o ofiary z ludzi, wierząc, że oni są ich „mesjaszami”. Ofiarowano różnych ludzi: od królów (jak w Mezopotamii czy w Chinach) po niewolników (jak u Azteków), a także dzieci (jak w Fenicji i jej kolonii znanej jako Kartagina). Było to więc niezwykle makabryczne wypaczenie oryginalnej idei nadejścia Mesjasza²³.

Pierwsze świątynie

Aby ludy politeistyczne mogły wielbić swoich bogów, zaczęły budować im świątynie. Docelowo miały to być budowle, gdzie zamieszkują bóstwa w postaci posągów. Ponadto służyły one za miejsca, gdzie składano owym bogom różne dary. Także w nich lub wokół nich budowano ołtarze, na których składano ofiary ze zwierząt i ludzi. Za święte uważano często również lokalne miejsca stworzone przez przyrodę, które czymś się wyróżniały. Z tego powodu dla okolicznych ludów miały sakralny charakter i tam również składano ofiary.

Patriarchowie opisani w Księdze Rodzaju, tacy jak Abraham, budowali tylko ołtarze, nie zbudowali żadnej świątyni na cześć Boga. Istnieje jednak postać, która mogła taką świątynię zbudować. Tą postacią był Melchizedek, król-kapłan miasta Salem (dzisiejsza Jerozolima)²⁴. Choć Księga Rodzaju nie mówi nic o tym, aby zbudował świątynię w Salemie, to z racji swojej funkcji jak najbardziej mógł to uczynić. Również jego rytuał ofiarniczy mógł być bardziej rozbudowany. W 2010 roku w Mieście Dawida izraelski archeolog Eli Shukron odkrył nawet pomieszczenie z czymś, co wygląda jak macewa. Pomieszczenie datowano na XVIII wiek p.n.e.²⁵ Czy była to świątynia Melchizedeka, być może kiedyś się dowiemy.

Niezależnie od Melchizedeka dalsza historia biblijna zmierza w kierunku bardziej zaawansowanego systemu ofiarniczego. Ten nowy system ofiarniczy i związaną z nim świątynię Bóg ustanowił przez Mojżesza i Aarona pod górą Synaj. O tym już jednak w części drugiej.

Polecamy również inne artykuły o podobnej tematyce:

• Dlaczego homo sapiens zaczął tworzyć ogrody?
• Religia pierwotna – animizm czy monoteizm?
• Stworzenie świata w Księdze Rodzaju: historia czy poezja?
• Wieża Babel – świadectwa pozabiblijne

Przypisy

1. D. Frankfurter, Egyptian Religion and the Problem of the Category “Sacrifice”, w: J.W. Knust, Z. Varhelyi (red.), Ancient Mediterranean Sacrifice, edycja online, Oxford Academic, 19.01.2012, https://academic.oup.com/book/8690/chapter-abstract/154704166 [dostęp: 04.04.2025].
2. Greek Sacrifice, Oxford Reference, https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803100435993 [dostęp: 04.04.2025].
3. N. Price, Children of Ash and Elm: A History of the Vikings, Basic Books, 2020, s. 212.
4. O.Lang, Hindu sacrifice of 250,000 animals begins, The Guardian, 24.11.2009, https://www.theguardian.com/world/2009/nov/24/hindu-sacrifice-gadhimai-festival-nepal [dostęp: 04.04.2025].
5. C. Meredith, Thousands of Animals Have Been Saved in Nepal as Mass Slaughter Is Cancelled, Vice, 29.07.2015, https://www.vice.com/en/article/thousands-of-animals-have-been-saved-in-nepal-as-mass-slaughter-is-cancelled/ [dostęp: 04.04.2025].
6. W. Burkert, Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth, University of California, Berkeley, 1983, s. 7-8.
7. Ibid., s. 1-82.
8. Księga Rodzaju 4,4a.
9. Księga Apokalipsy 12,9.
10. Wielu teologów uważa, że Panem Bogiem, który przechadzał się po ogrodzie Eden, szukając Adama i Ewy, był Syn Boży, czyli Jezus Chrystus w postaci sprzed wcielenia. Jest to pogląd wiarygodny zwłaszcza w świetle biblijnego faktu, że Bóg Ojciec zajmuje miejsce na tronie w Niebie, a Jego Syn jest nazywany Słowem Bożym, czyli jest Jego doskonałym przedstawicielem i z tego powodu jest często posyłany, aby objawiać wolę Boga Ojca.
11. Księga Rodzaju 3,15.
12. What is the protoevangelium?, GotQuestions, https://www.gotquestions.org/protoevangelium.html [dostęp: 04.04.2025].
13. Księga Rodzaju 3,21.
14. Ewangelia według Mateusza 3,13-17.
15. Księga Zachariasza 3,3-5.
16. Księga Izajasza 59,2.
17. List do Rzymian 6,23.
18. List do Hebrajczyków 9,22.
19. Księga Rodzaju 8,20.
20. Księga Rodzaju 22,13.
21. Księga Rodzaju 31,54.
22. Księga Wyjścia 24,4-6.
23. A. Palla, Dlaczego składano ofiary z ludzi?, „Znaki Czasu”, 04/2009, s. 4-7.
24. Księga Rodzaju 14,18-20.
25. D. Herman, Temple of Malchizedek Found?, Danny the Digger, https://dannythedigger.com/temple-of-malchizedek-found-in-the-city-of-david/ [dostęp: 04.04.2025].

Wszystkie fragmenty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.