Plamiak, łupacz, wątłusz srebrzysty (Melanogrammus aeglefinus) to morska ryba kostnoszkieletowa z rodziny dorszowatych (Gadidae), blisko spokrewniona z dorszem atlantyckim. Jest jedynym przedstawicielem monotypowego rodzaju Melanogrammus. Występuje w północnym Atlantyku oraz w przyległych morzach. Odgrywa istotną rolę w rybołówstwie – szczególnie w Europie Północnej. Trafia tam na rynek w postaci świeżej, mrożonej lub wędzonej. Do najpopularniejszych wędzonych form należą Finnan haddie oraz Arbroath smokie. W sprzedaży spotkać można także inne wersje, jak np. tzw. long boneless – duże płaty z zachowaną skórą, wędzone na dymie z dębowych wiórów.
Opis
Plamiak ma wydłużone, zwężające się ku ogonowi ciało – typowe dla przedstawicieli rodziny dorszowatych. Charakteryzuje się stosunkowo małym otworem gębowym, który nie sięga poniżej oka. Dolny profil pyska jest prosty, górny delikatnie zaokrąglony. Nadaje to rybie charakterystyczny, klinowaty kształt. Górna szczęka wyraźnie wystaje poza dolną – bardziej niż u dorsza atlantyckiego. Na podbródku znajduje się niewielki wąsik czuciowy.
Łupacz posiada trzy wyraźnie oddzielone płetwy grzbietowe. Pierwsza z nich ma kształt trójkąta. Zawiera od 14 do 17 promieni. Druga – od 20 do 24, a trzecia – od 19 do 22. Dwie płetwy odbytowe również są wyraźnie od siebie oddzielone. Pierwsza ma od 21 do 25 promieni, a druga – od 20 do 24. Płetwy brzuszne są niewielkie, z wydłużonym pierwszym promieniem.
Grzbiet może mieć barwę od ciemnobrązowej do niemal czarnej, podczas gdy spód ciała jest matowo srebrzystobiały. Przez ciało przebiega czarna linia boczna, lekko wygięta ponad płetwami piersiowymi, dobrze widoczna na jasnym tle. Charakterystyczną cechą gatunku jest również czarna, owalna plama między linią boczną a płetwą piersiową – tzw. odcisk diabła. To właśnie ten znak dał początek nazwie rodzajowej Melanogrammus – od greckich słów melanos (czarny) i gramma (znak, litera).
Płetwy grzbietowe, piersiowe i ogonowa są ciemnoszare, a odbytowe – jaśniejsze, dopasowane do koloru boków ciała, często z czarnymi kropkami u nasady. Płetwy brzuszne są białe, niekiedy pokryte czarnymi plamkami. Zdarzają się osobniki o nietypowym ubarwieniu – ze złotawym grzbietem, poprzecznymi pręgami lub pozbawione ciemnej plamy przy płetwie piersiowej.
Największy odnotowany plamiak mierzył 94 cm. Ważył 11 kg. Większość osobników poławianych w Wielkiej Brytanii osiąga od 30 do 70 cm długości. W wodach wschodniej Kanady typowy rozmiar to 38–69 cm przy masie od 0,9 do 1,8 kg.
Zasięg występowania plamiaka
Plamiak występuje po obu stronach północnego Atlantyku. Liczniejszy jest we wschodniej części tego oceanu. Na północnym wschodzie jego zasięg rozciąga się od Zatoki Biskajskiej aż po Spitsbergen. Największe zagęszczenie obserwuje się na północ od kanału La Manche. Gatunek spotykany jest także w rejonie Nowej Ziemi oraz w Morzu Barentsa, w obrębie Oceanu Arktycznego.
Największe zasoby łupacza znajdują się na Morzu Północnym, w rejonie Wysp Owczych, u wybrzeży Islandii oraz Norwegii. Są to jednak odrębne populacje, pomiędzy którymi dochodzi do niewielkiej wymiany genetycznej. Po zachodniej stronie Atlantyku, wątłusza srebrzystego można spotkać od zachodniego wybrzeża Grenlandii aż po przylądek Hatteras. Główne łowiska komercyjne znajdują się pomiędzy Cape Cod a Wielkimi Bankami Nowej Fundlandii.
Biologia i siedlisko
Plamiak to ryba denna. Występuje na głębokościach od 10 do 450 metrów. Najczęściej spotykana jest pomiędzy 80 a 200 m. Zamieszkuje dna skaliste, piaszczyste, żwirowe lub pokryte muszlami. Preferuje temperatury od 4 do 10°C. W rejonach takich jak Islandia i Morze Barentsa odbywa rozległe migracje. Po stronie zachodniej Atlantyku przemieszczanie się łupacza ograniczone jest głównie do wędrówek na tarliska i z powrotem. Dojrzałość płciową samce osiągają w wieku 4 lat. Samice rok później. Wyjątkiem jest populacja z Morza Północnego, gdzie dojrzewanie następuje szybciej: u samców w wieku 2 lat, u samic w wieku 3 lat. Stosunek płci ogólnie wynosi 1:1. Na płytszych wodach dominują jednak samice. Samce preferują głębsze rejony.
Płodność samic zależy od wielkości. Samica o długości 25 cm może złożyć ok. 55 tys. jaj, a mierząca 91 cm – aż ponad 1,8 miliona. Tarło odbywa się zwykle na głębokości 50–150 m. Na zachodzie Atlantyku trwa od stycznia do lipca, we wschodniej części – od lutego do czerwca, z kulminacją w marcu i kwietniu. Jaja mają charakter pelagiczny. Mierzą od 1,2 do 1,7 mm średnicy. Wylęg następuje po 1–3 tygodniach. Larwy pozostają w toni wodnej, aż osiągną długość ok. 7 cm. Wtedy osiadają na dnie i przechodzą do trybu życia dennego. Tempo wzrostu różni się regionalnie. Roczne osobniki mierzą od 17 do 19 cm, dwuletnie – 25–36 cm, a trzynastoletnie mogą dorastać do 75–82 cm. Plamiaki dożywają zazwyczaj 14 lat. Najważniejsze tarliska to akweny u środkowego wybrzeża Norwegii, południowo-zachodnia Islandia oraz Georges Bank. Osobniki tarłowe w wodach przybrzeżnych są zazwyczaj mniejsze niż te z głębszych partii oceanu. Ich sezon rozrodczy jest o połowę krótszy.
Larwy łupacza żywią się głównie młodocianymi formami widłonogów (Copepoda), małżoraczków (Ostracoda) i ślimaków pelagicznych (Limacina). W miarę wzrostu ich dieta rozszerza się o większe ofiary planktonowe, takie jak obunogi (Amphipoda), kryl (Euphausiacea), jaja bezkręgowców i larwy skorupiaków. Po osiągnięciu życia dennego plamiaki przechodzą na pokarm bentosowy. Dorosłe osobniki zjadają głównie bezkręgowce denne – jeżowce, wężowidła, małże i wieloszczety. Okazjonalnie polują także na mniejsze ryby, np. tobiasze, gromadniki czy witlinki. Młode wątłusze z kolei stanowią ważny pokarm dla większych ryb drapieżnych, w tym innych dorszowatych, a także dla fok.
W ciągu 30–40 lat poprzedzających 2011 rok tempo wzrostu plamiaka uległo znacznym zmianom. W ostatnich dekadach ryby dorastały szybciej. Ich zdolność do rozrodu pozostaje jednak słabo poznana.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Piżmówka – piżmówka amerykańska – kaczka piżmowa
- Piżmak – piżmak amerykański – piżmoszczur – szczur piżmowy
- Jakie dinozaury żyły w Polsce?
- Jak wygląda ugryzienie mrówki i czym je smarować?
- Człowiek – hybryda małpy i świni?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Haddock [dostęp: 16.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikipedia Commons. Autor: Steven G. Johnson. Licencja: CC BY-SA 3.0.
