Skąd się wzięła religia?

Wielu ludzi wierzy, że religia nie jest im potrzebna do szczęśliwego życia. W końcu ateizm (albo choćby obojętność religijna) też stanowi jakąś opcję. Tymczasem już sam fakt, że religia w ogóle istnieje, może dla niektórych brzmieć zaskakująco. Jeżeli ludzkość wyewoluowała od małp, które przecież nie znały i nie znają religii, to skąd się wzięło to zjawisko?

Obecne statystyki

Najpierw garść statystyk. Według tych sporządzonych przez Pew Research Center, w 2015 roku 84% ludzi na świecie identyfikowało się z jakąś religią. Najbardziej popularnymi religiami są chrześcijaństwo (31,2% ludności świata) i islam (24,1%). Następne w kolejce są: hinduizm (15,6%), buddyzm (6,9%) oraz różne religie rodzime (5,7%)¹.

Co ciekawe, trzecią najliczniejszą grupę, po chrześcijanach i muzułmanach, stanowią ludzie nie identyfikujący się z żadną religią (16%). Przy czym stanowią oni większość tylko w niektórych krajach świata, zwłaszcza w Chinach, które praktykują ateizm państwowy.

Z powodu zeświecczenia krajów zachodnich wydaje się, że wiele ludzi patrzy dzisiaj na religię z przymrużeniem oka. Widać to w statystykach dotyczących Europy². Mimo to religia jest zjawiskiem, z którym należy się liczyć.

Co to jest religia?

Słownik Języka Polskiego PWN definiuje religię jako zespół wierzeń dotyczących istnienia Boga lub bogów, pochodzenia i celu życia człowieka, powstania świata oraz w związane z nimi obrzędy, zasady moralne i formy organizacyjne³. Samo słowo „religia” pochodzi z łaciny. Według Laktancjusza słowo „religare” oznacza „ponowne wiązanie” człowieka z Bogiem. Zaś według św. Augustyna słowo „reeligare” oznacza „ponowne wybieranie” Boga przez człowieka⁴. Więc religia łączy człowieka z jakąś wyższą rzeczywistością.

Z pojęciem „religia” wiąże się cały szereg innych pojęć, takich jak wiara, duchowość, doktryna, obrzęd, kult, świątynia, ofiara, Kościół, a także symbol. W związku z tym pytanie o pojawienie się religii obejmuje pytanie o genezę również powyższych zjawisk, a zwłaszcza wiary, duchowości i zdolności odczytywania symboli. Jak to się stało, że ludzie zaczęli praktykować modlitwy czy medytację, odprawiać rytuały, budować świątynie?

Ewolucyjna teoria religii

Czasem ateiści pytają: „Jeśli Bóg stworzył świat, to kto stworzył Boga?” I na tak zadane pytanie odpowiadają: „To nie Bóg stworzył człowieka, tylko człowiek stworzył Boga”. W tym zdaniu zamyka się cała esencja ewolucyjnej teorii powstania religii.

Według ewolucjonistów religia wyewoluowała razem z człowiekiem. Ale nie ma zgodności co do tego, w jaki sposób miałoby do tego dojść. Jedni mówią, że człowiek stał się religijny, ponieważ dało mu to jakąś przewagę ewolucyjną. Inni, że religijność człowieka pojawiła się jako (niekoniecznie pożądany) produkt uboczny innych cech pomagających człowiekowi w przetrwaniu. Istnieją też inne teorie⁵.

Oczywiście żaden gatunek zwierząt nie przejawia zachowań o charakterze religijnym (choć naukowcy doszukują się takich zachowań u szympansów czy słoni⁶). Zachowania religijne zaobserwowano tylko u gatunku homo. Ale nie zidentyfikowano konkretnego mechanizmu neurologicznego i genetycznego, jaki miałby odpowiadać za rozwój zachowań duchowych (choć pojawiły się takie próby⁷). Dlatego faktyczne pochodzenie religii pozostaje dla naukowców zagadką.

Człowiek jako istota duchowa i religijna

Jednak nie jest to aż taką zagadką dla osób, które faktycznie korzystają z daru wiary. Wystarczy przyjrzeć się temu, jakie szczególne cechy posiada człowiek. Przede wszystkim człowiek jest istotą samoświadomą. Nie tylko mamy świadomość, ale również jesteśmy świadomi tego, że ją mamy. Wiemy, że istniejemy. Już sam ten fakt daje nam bardzo szerokie możliwości.

Sprawia też, że zadajemy sobie pytania o to, dlaczego istniejemy, skąd pochodzimy itd. Choć nauka próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie o powstanie ludzkiej świadomości, to ma ona ograniczone pole manewru. Owszem, naukowcy szukają źródła świadomości w komórkach mózgowych, czyli neuronach. Problem polega na tym, że w samych neuronach (czyli w samej materii i energii) nie ma cech, o których moglibyśmy powiedzieć, że „produkują” świadomość i „nas”. To bowiem jest doświadczeniem, które wykracza poza cechy materii⁸.

Stąd już niedaleko do duchowości. Człowiek, który szuka odpowiedzi na najważniejsze pytania, sięga swoim umysłem poza to, co materialne. I właśnie dlatego istnieją takie dziedziny humanistyczne, jak filozofia, metafizyka czy duchowość. Ludzie poświęcili im całe stosy literatury. Religia jest zaś uporządkowaną formą duchowości, próbującą w zorganizowany sposób odpowiedzieć na zadawane przez człowieka pytania.

Religia i jej prawdziwe źródło

Skąd to wszystko pochodzi? Materialna ewolucja nie byłaby w stanie wytworzyć świadomości i duchowości⁹. Odpowiedź może być tylko jedna: to wszystko pochodzi od kogoś, kto już takie cechy posiadał wcześniej i mógł je nam przekazać. Wiemy zaś, że człowiek nie istnieje od zawsze (zgodzą się z tym zarówno ewolucjoniści, jak i kreacjoniści). Więc duchowość i religijność człowieka muszą pochodzić od kogoś, kto istnieje od zawsze i nie miał początku. Ludzie wierzący identyfikują Go jako Boga¹⁰.

Tylko istota bardziej doskonała od człowieka mogła mu dać poczucie istnienia, świadomość „ja”, zdolność rozumowania, poszukiwania odpowiedzi na wielkie pytania życia, a nawet zdolność do uprawiania nauki i budowania skomplikowanych narzędzi. O takim Bogu mówi nam właśnie Pismo Święte. Księga Rodzaju relacjonuje, jak Bóg stworzył człowieka oraz jak człowiek zgubił drogę do Niego. Religia, którą stworzył człowiek, a nie Bóg, jest jedynie ludzką odpowiedzią na tę duchową pustkę. Ale dzięki Pismu Świętemu jesteśmy w stanie ponownie nawiązać z Nim kontakt.

Przypisy

1. Hackett C., McLendon D., Christians remain world’s largest religious group, but they are declining in Europe, Pew Research Center, 5 kwietnia 2017, https://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/04/05/christians-remain-worlds-largest-religious-group-but-they-are-declining-in-europe/
2. Ibid.
3. Religia, w: Słownik Języka Polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/religia;2514825.html
4. Religia, w: Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/religia;3966983.html
5. Vernon M., The evolutionary origins of religion, 19 sierpnia 2019, https://www.theosthinktank.co.uk/comment/2019/08/19/where-did-religion-first-come-from
6. Harrod J.B., A Trans-Species Definition of Religion, „Journal for the Study of Religion Nature and Culture”, 5 (3), 2011, s. 327-353, https://www.researchgate.net/publication/276914847_A_Trans-Species_Definition_of_Religion_2011
7. Why Do We Have Religion Anyway?, Association for Psychological Science, 9 listopada 2011, https://www.psychologicalscience.org/news/were-only-human/why-do-we-have-religion-anyway.html
8. Varghese R.A., The “New Atheism”: A Critical Appraisal of Dawkins, Dennett, Wolpert, Harris, and Stenger, w: Flew A., There is a God: How the World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind, Appendix A, Harper Collins Publishers, 2007, s. 173-174.
9. Ibid.
10. Turpin S., Religion: What Is It, Where Did It Come from and How Does the Bible View It?, Answers in Genesis, 3 maja 2017, https://answersingenesis.org/world-religions/religion-what-where-how-does-bible-view-it/