Jak widzą muchy i owady?

Wiele osób postrzega budowę anatomiczną much i innych owadów jako bardzo ciekawą. Patrząc na relatywnie niewielkie ciałka tych przedstawicieli królestwa fauny, szczególną uwagę zazwyczaj zwraca się na oczy. Każdy szczegół ich budowy wydaje się być świadectwem wspaniałości Stwórcy, którego dzieła są wielkie, badane przez wszystkich, którzy znajdują w nich upodobanie (Ps 111, 2). Te części ciała zajmują znaczną część owadziej głowy. Morfologia owych organów znacząco różni się od budowy narządów wzroku człowieka i większości zwierząt. Czym zatem wyróżniają się oczy insektów? Jak widzą muchy oraz pozostałe owady i w jaki sposób postrzegają one otaczający je świat?

Oczy muchy – morfologia

Muchy podobnie jak wiele innych owadów mają tzw. oczy złożone, czasem określane też mianem oczu mozaikowych lub oczu fasetkowych. Każde owadzie oko zbudowane jest z ommatidiów, czyli mniejszych oczek w kształcie stożka, ułożonych w mozaikowy wzór. Liczba tych oczek uzależniona jest od gatunku. U muchy domowej takich ommatidiów jest około 4000. Dla porównania u ważek obserwuje się aż 28 tysięcy oczek w jednym oku fasetkowym¹. W skład każdego ommatidium wchodzi:

• część optyczna skupiająca światło;
• część fotoreceptorowa odpowiadająca za rejestrację docierających do oczu promieni świetlnych². 

W części optycznej występuje aparat dioptryczny, który działa na podobnej zasadzie co soczewka. Dzięki niemu padające na ommatidium promienie światła ulegają załamaniu. W tej formie trafiają później do znajdujących się w części fotoreceptorowej światłoczułych komórek wzrokowych. Wspomniane komórki, które zwykle nazywa się fotoreceptorami, otoczone są ze wszystkich stron komórkami pigmentowymi zawierającymi liczne ziarna barwnika ekranującego. Fotoreceptory wyposażone są w zgrupowane w jeden pręt rabdomery, czyli wykazujące się ogromną wrażliwością na światło sztyfciki. W skład rabdomerów wchodzą gęsto upakowane, palczaste wypustki błon komórkowych, określane mianem mikrokosmków. Ich powierzchnię pokrywa barwnik wzrokowy odpowiadający za pochłanianie światła. Barwnik ten zwykle nazywa się rodopsyną albo czerwienią wzrokową³.

Jak widzi mucha?

Muchy patrzą na otoczenie oczami złożonymi z kilku tysięcy niewielkich oczek. Mogłoby się zatem wydawać, że widzą one zwielokrotniony obraz tego samego przedmiotu. Jeszcze do lat 60. ubiegłego wieku takie przekonanie forsowano również w świecie nauki. Jednak przeprowadzone w późniejszym czasie badania wykazały, że omawiane owady dostrzegają obrazy mozaikowe, czyli złożone z niewielkich fragmentów odbieranych i przetwarzanych przez poszczególne ommatidia. Efekt ten zazwyczaj porównuje się do oglądania świata przez siatkę z mniejszymi lub większymi oczkami⁴. Oczy owadów są zatem przystosowane do odbierania i przetwarzania promieni świetlnych w sposób dostosowany do ich życia. 

Pole widzenia muchy jest bardzo szerokie. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że w jej przypadku znane powiedzenie mieć oczy dookoła głowy znajduje doskonałe odzwierciedlenie. Owad nie musi nawet ruszać głową, aby widzieć wszystko wokół siebie. Oczy muchy dostrzegają także zmiany w natężeniu światła. Dlatego zwierzę bez problemu odróżnia dzień od nocy. Jest w stanie dostrzec również padający na nie cień, np. zbliżającego się drapieżnika⁵.

Z drugiej strony złożone obrazy, tworzone przez oczy, są mniej szczegółowe niż te odbierane przez narządy wzroku ludzi. Jest to związane z ich relatywnie niską zdolnością rozdzielczą, czyli możliwością dostrzegania i rozróżniania przez owady detali. W praktyce oznacza to, że mucha widzi otoczenie znacznie mniej wyraźnie niż człowiek. W dodatku owad ten najprawdopodobniej jest krótkowzroczny. Dlatego też znajdujące się w dalszej odległości obiekty zwierzę postrzega jako rozmazane⁶.

Ile oczu ma mucha?

Muchy dysponują dwoma oczami złożonymi. Nie są to jednak ich jedyne narządy wzroku. Na szczycie głowy owada zlokalizowane są bowiem trzy niewielkie oczka, zwane przyoczkami. Głównym zadaniem przyoczek jest dostrzeganie ruchu. To pozwala muchom na błyskawiczne rozpoznawanie zagrożenia ze strony czyhającego na nie człowieka lub drapieżnika. Co ciekawe, dla przedstawicieli tego gatunku czas płynie wolniej niż dla ludzi. Dlatego też owady te odbierają nawet najszybsze ruchy napastnika, jakby odbywały się w zwolnionym tempie. Fakt ten w połączeniu ze zdolnościami percepcyjnymi przyoczek realnie zwiększa szanse much na uniknięcie niebezpieczeństwa⁷.

Jak widzą owady?

Większość owadów ma takie same oczy mozaikowe, jakie występują u muchy. To sprawia, że postrzegają one świat w zbliżony do reprezentantów wspomnianego gatunku sposób. Na ogół wyróżnia się dwa rodzaje oczu fasetkowych:

• apozycyjne – typowe dla much i innych owadów dziennych; są doskonale przystosowane do odbierania i przetwarzania promieni świetlnych,
• superpozycyjne – charakterystyczne dla owadów wykazujących wzmożoną aktywność w porze nocnej (np. ciem); odbierany przez nie obraz jest jaśniejszy, jednak niezbyt wyraźny⁸.

Wzrok owadów jest na ogół doskonale przystosowany do trybu życia oraz sposobu odżywiania przedstawicieli konkretnych gatunków. Na przykład dla pszczół miodnych charakterystyczna jest zdolność dostrzegania światła ultrafioletowego. Owady te widzą kolory w spektrum od pomarańczowego do ultrafioletowego. Umiejętność ta pozwala im na wyraźne widzenie kwiatów polnych. Dotyczy to zwłaszcza roślin, które tworzą wokół siebie niewidoczne dla ludzi pierścienie światła UV. Pierścienie te wabią owady i ułatwiają im orientację w terenie⁹.

Umiejętność dostrzegania bogatej palety barw wyróżnia także ważki. Na ten stan rzeczy wpływa przede wszystkim ilość znajdujących się w oczach czopków. U tych owadów jest ich 30 (czyli dziesięć razy więcej niż u ludzi). Zdolność zauważania i rozróżniania rozmaitych kolorów i odcieni sprawia, że ważka to jeden z najlepszych myśliwych na świecie. Skuteczność przeprowadzanych przez nią polowań oscyluje na poziomie nawet 95%¹⁰.

Niektóre owady żyjące w większych społecznościach, zwłaszcza pszczoły i osy, wykazują zdolność rozpoznawania innych osobników za pomocą wzroku. Co więcej, naukowcy odkryli, że pszczoły oraz osy dysponują także umiejętnością zapamiętywania i identyfikowania ludzkich twarzy. Mechanizm rozpoznawania oblicza człowieka przebiega u nich podobnie jak w przypadku ludzi. Najpierw mózg owada porównuje cechy różnych obszarów twarzy. Potem przeprowadza ich całościową analizę. Nie do końca jednak wiadomo, do czego służy przedstawicielom omawianych gatunków opisana umiejętność¹¹.

Ile żyje mucha domowa?

Muchy wylęgają się z jaj w okresie letnim. Początkowo mają one postać larw. W ciągu 10 dni trzykrotnie przechodzą linienie. Następnie osiągają dorosłą formę. Dojrzałe osobniki zwykle żyją około 4 tygodni. Owady żyjące w domach i budynkach gospodarczych niekiedy jednak przechodzą w stan anabiozy, czyli spowolnienia czynności życiowych. Takie owady – o ile nie zostaną zarażone grzybicą – są w stanie przetrwać zimę¹². 

Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:

• Jak rozmnażają się grzyby leśne – poznaj tajemnice grzybów
• Czy nietoperz to ptak, czy ssak?
• Jakie są największe wieloryby na świecie?
• Czym się różni aligator, krokodyl i kajman – poznaj różnice
• Wojna jądrowa – czy jesteśmy skazani na niepewność jutra?

Przypisy

1. I. Kot, Owad – przyjaciel czy wróg?, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, Kazimierz Dolny 2015, s. 3.

2. M. Tabor, K. Zychal, J. Górska-Andrzejak, Jak widzi owadzie oko, „Wszechświat” 2016, t. 117, nr 1-3, s. 52.

3. Tamże.

4. M. Kyciak, Niesamowite oczy owadów – jak to działa?, Bez Okularów, https://www.bezokularow.pl/poradnik/niesamowite-oczy-owadow-jak-to-dziala, [dostęp: 04.02.2025].

5. M. Tabor, K. Zychal, J. Górska-Andrzejak, Jak widzi owadzie oko,dz. cyt., s. 55.

6. Tamże, s. 56.

7. M. Stone, B. Cowing, Mucha domowa – przegląd, anatomia i cykl życia, Study.com, 21.11.2023, https://study-com.translate.goog/learn/lesson/housefly-anatomy-life-cycle.html?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=rq, [dostęp: 04.02.2025].

8. M. Kyciak, Niesamowite oczy owadów – jak to działa?, dz. cyt.

9. Ciekawa natura. Jak owady widzą świat?, Walking Mountains Science Center, 31.07.2023, https://blog-walkingmountains-org.translate.goog/curious-nature/insect-vision?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=rq, [dostęp: 04.02.2025].

10. Tamże.

11. B. Grygiel, Rozpoznawanie twarzy to nie domena ludzi. Osy i pszczoły też to potrafią, FOCUS, 16.08.2018, https://www.focus.pl/artykul/pszczoly-i-osy-moga-rozpoznawac-twarze, [dostęp: 04.02.2025].

12. Mucha domowa, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mucha_domowa, [dostęp: 04.02.2025].

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.