Sumeryjskie miasto Ur było jednym z najważniejszych miast starożytnego świata. Jaką rolę pełniło i jaki ma ono związek z Abrahamem, patriarchą Izraela?
Pierwsze cywilizacje na świecie pojawiły się w dolinach największych rzek świata, takich jak Nil czy Indus. Zalicza się do nich również cywilizację sumeryjską, założoną nad rzekami Eufrat i Tygrys w dolinie znanej jako Mezopotamia (dosłownie Międzyrzecze). Mówi się wręcz, że Sumerowie założyli pierwszą cywilizację na świecie, choć nie wszyscy archeolodzy podzielają to zdanie. Niemniej pozostaje ona najlepszym kandydatem na najstarszą cywilizację świata.
Warto wspomnieć, że jako jedni z pierwszych Sumerowie wynaleźli pismo. Znaki były odciskane za pomocą trzciny na glinianych tabliczkach, które następnie poddawano suszeniu. Na początku było to pismo obrazkowe, czyli logograficzne (piktograficzne, ideograficzne). Było to charakterystyczne dla pierwszych cywilizacji, których mieszkańcy początkowo tylko za pomocą obrazków mogli próbować opisywać otaczający świat. Dopiero wraz z rozszerzeniem się słownictwa zaczęły pojawiać się bardziej abstrakcyjne znaki, które w przypadku Sumerów przyjęły kształt klinów1. Stąd mówimy o tzw. piśmie klinowym (znalazło ono również zastosowanie daleko w Anatolii). To także dzięki tabliczkom z pismem klinowym wiemy o Sumeryjskiej Liście Królów i Eposie o Gilgameszu.
Oczywiście pierwsi Sumerowie byli rolnikami i hodowcami. Ale potem założyli ośrodki miejskie, gdzie prowadzono handel wymienny, budowano świątynie i budowle administracyjne oraz gdzie znajdowały się ośrodki władzy. Wśród miast zbudowanych przez Sumerów możemy wymienić Eridu, Uruk, Lagasz i Larsa, a także jedno z najważniejszych miast, którym było Ur. Dlaczego było to tak ważne miasto dla cywilizacji sumeryjskiej?

Miasto Ur
Choć ruiny miasta były znane w Europie już w XVII wieku2, wtedy jeszcze nie identyfikowano ich z biblijnym Ur chaldejskim. Doszło do tego dopiero w połowie XIX wieku, gdy dokonano pierwszych wykopalisk archeologicznych. Wtedy też, w latach 50. XIX wieku, John George Taylor, brytyjski wicekonsul w Basrze, odkrył Wielki Ziggurat, główną świątynię miasta. Jednak dopiero w latach 20. XX wieku archeolodzy pod przewodnictwem Sir Charlesa Leonarda Woolley’a dokonali najbardziej niezwykłych i przełomowych odkryć3.
Miasto Ur w południowej Mezopotamii należało do najstarszych miast zbudowanych przez człowieka. Ruiny miasta leżą zaledwie 17-18 kilometrów od współczesnego miasta An-Nasirijja w południowym Iraku. Uważa się, że szczyt potęgi miasto Ur osiągnęło około 2000 roku p.n.e. podczas rządów trzeciej dynastii z Ur (tzw. Ur III), która zbudowała imperium neosumeryjskie, rozciągające się aż do Morza Śródziemnego. Ur było wtedy stolicą imperium i mogło liczyć nawet 65 000 mieszkańców4.
W starożytności miasto leżało nad rzeką Eufrat, która okalała miasto po zachodniej stronie (współcześnie Eufrat przecina wspomniane wcześniej miasto An-Nasirijja). Archeolodzy zidentyfikowali dwa porty w mieście, większy północny i mniejszy zachodni. Rzeka łączyła miasto z Zatoką Perską, która w tamtych czasach wlewała się bardziej w głąb lądu. Dzięki temu kupcy miasta mogli prowadzić handel morski nawet z mieszkańcami doliny Indusu, którzy stworzyli rozwiniętą cywilizację w dzisiejszym Pakistanie5.
Królowie-kapłani i świątynie miasta Ur
Z powodu swojego znaczenia jako stolica imperium neosumeryjskiego Ur stanowiło bardzo ważny ośrodek miejski cywilizacji sumeryjskiej i mezopotamskiej. Miastem rządzili tzw. królowie-kapłani, w tym owa dynastia Ur III, którą zapoczątkował król Ur-Nammu. To on rozpoczął budowę tzw. Wielkiego Zigguratu, poświęconego bogu księżyca o imieniu Sin, znanemu też jako Nanna. Jednak jego budowę dokończył dopiero jego syn Szulgi6. Wielki Ziggurat był świątynią schodkową, na szczycie której znajdowało się sanktuarium poświęcone bóstwu. Podobne zigguraty Sumerowie budowali w innych miastach, jednak to właśnie Ziggurat w Ur stanowi najlepiej zachowane starożytne ruiny w Iraku7.
Cały kompleks świątynny dodatkowo obejmował takie budowle, jak dziedziniec boga Nanny, skarbiec świątynny, siedzibę najwyższej kapłanki, pałac-świątynię króla-kapłana Szulgiego znaną jako E-hursag (Echursag), a także mauzoleum trzeciej dynastii z Ur i Groby Królewskie8. W tych ostatnich archeolodzy znaleźli liczne skarby, złote i srebrne naczynia ozdobione kamieniami szlachetnymi, a także narzędzia, broń. Ważnym znaleziskiem okazały się pieczęcie cylindryczne i inne artefakty zapisane pismem klinowym. Dzięki nim naukowcy dowiedzieli się o bogactwie miasta w okresie jego największej potęgi9.
Z innych świątyń w mieście udało się zidentyfikować świątynię boga Enki. Mogło być ich jednak więcej, ponieważ religia Sumerów była politeistyczna. Oprócz tego miasto Ur, podobnie jak i cała sumeryjska cywilizacja, było technologicznie dobrze rozwinięte. Wyrazem tego był rozwinięty system kanalizacyjny miasta. Pod ulicami dawnego miasta archeolodzy znaleźli zaskakująco dobrze zachowane kanały i studnie odprowadzające ścieki10. To świadczy o tym, jak Sumerowie rozumieli potrzebę dbania o własne zdrowie i higienę.

Miasto Ur w Piśmie Świętym
Jak już wspomniano wcześniej, miasto Ur znajduje również swoje miejsce w Piśmie Świętym, gdzie jest ono nazwane Ur chaldejskim11. Dlaczego Ur chaldejskie12, skoro w czasach Abrahama miasto to należało do Sumerów, a Chaldejczycy pojawili się w Mezopotamii dopiero w IX wieku p.n.e.?13 Brzmi to jak błąd merytoryczny w Biblii, ale to najprawdopodobniej tylko efekt redakcji Księgi Rodzaju w czasach po niewoli babilońskiej. To właśnie Chaldejczycy stworzyli w VII-VI wieku p.n.e. imperium nowobabilońskie, którym rządził Nabuchodonozor II, a jego władza sięgała wtedy także miasta Ur, które wyludniło się dopiero około 500 roku p.n.e. Ówcześni Żydzi zapewne sądzili, że Chaldejczycy mieszkali w Mezopotamii od bardzo wielu wieków.
Niezależnie od tego, odkrycie ruin miasta Ur, o którym mówi Księga Rodzaju, wzmocniło wiarygodność opisu biblijnego. Wykopaliska archeologiczne Woolley’a ujawniły, jak ważnym i bogatym ośrodkiem było to miasto w tak wczesnej historii Mezopotamii. Odkrycia te są zgodne z tym, w jaki sposób Biblia przedstawia tę wczesną metropolię.
Abram (Abraham) jako mieszkaniec miasta Ur
Według Księgi Rodzaju to właśnie w Ur mieszkał Abram, czyli Abraham, biblijny patriarcha, z którego wywodzi się cały naród izraelski. Zresztą w Ur mieszkała cała rodzina Abrama. Zaliczamy do niej następujące osoby: ojciec Terach i jego rodzona matka, brat Haran ze swoją żoną (a może żonami) i synem Lotem (bratankiem Abrama) oraz córkami Milką i Jiską, a także brat Nachor, który poślubił Milkę, swoją bratanicę (to nam co nieco mówi o obyczajach tamtych czasów), wreszcie przyrodnia siostra Saraj z innej matki, która została żoną Abrama14. Z pewnością byli również inni członkowie rodziny, o których jednak nic nie wiemy.
Abram wychodzi z Ur
Pismo Święte czasem mówi, że Abram został wyprowadzony przez Boga z miasta Ur15. Ale ściślej rzecz biorąc, to jego ojciec Terach zarządził, aby wyruszyć z Ur, a razem z nim poszli Abram, Saraj i Lot. Możliwe, że śmierć Harana16, syna Teracha, brata Abrama oraz ojca Lota, Milki i Jiski, w jakiś sposób przyczyniła się do wyjścia przynajmniej części rodziny z Ur. Zapewne Terach wiedział, jaka jest wola Boża, zanim Bóg przemówił do Abrama. Niemniej mamy napisane, że dopiero po śmierci Teracha w Charanie (w dzisiejszej Turcji tuż przy granicy z Syrią) Bóg powiedział Abramowi, aby wyruszył do Kanaanu17. Stąd mówienie o wyprowadzeniu Abrahama z miasta Ur stanowi niejako skrót myślowy.
Co się stało z innymi członkami rodziny, włącznie z żonami mężczyzn, które nie zostały wymienione z imienia? Co zrobił brat Abrama Nachor i jego żona Milka, a także Jiska? Niewykluczone, że początkowo zostali w Ur. Jednak później, w rozdziale 22. Księgi Rodzaju, dowiadujemy się, że rodzina Nachora i Milki powiększyła się. Jednym z ich dzieci był Betuel, ojciec Rebeki i Labana18. Dwa rozdziały później znajdujemy ich właśnie w Charanie, gdzie wcześniej żyli Terach, Abram, Saraj i Lot19. Czy Nachor i Milka wyruszyli razem z nimi, choć nie mamy o tym wzmianki, czy jakoś niezależnie od nich? A może wyruszyli oni wiele lat później ich śladem? A może Nachor i Milka zostali w Ur, a dopiero ich syn Betuel (i może ktoś inny z nim) wyruszył do Charanu? Tego się już raczej nie dowiemy.

Politeizm u krewnych Abrama
Niewykluczone jednak, że zostali dłużej w Ur, co wpłynęło na ich religię, gdyż ich patriarcha Terach nie był już z nimi. Znacznie dalej w Księdze Rodzaju 31,19 znajdujemy wzmiankę o tym, że Betuel miał w swoim domu w Charanie posążki. Późniejsze słowa Labana posążki moje świadczą o tym, że wtedy Betuel już prawdopodobnie nie żył, a jego syn odziedziczył je20. Skąd w ogóle takie posążki w domu Betuela i Labana? Znów wracamy do miasta Ur i politeistycznej religii Sumerów. Oprócz bogów takich jak Sin (Nanna) i Enki w mitologii sumeryjskiej byli też np. An, Ki, Enlil, Ninhursag czy Inanna. W wyniku podboju Sumeru przez Sargona Wielkiego z miasta Akkad nadano im cechy semickie21. Nie wiemy jednak, posążki których dokładnie bóstw mieli Betuel i Laban.
Co jednak niemniej ciekawe, Laban nazwał Boga Abrahama także Bogiem Nachora. Uznawał zatem także istnienie Boga, od którego wszystko pochodzi22. Nie był On więc wtedy jeszcze tzw. deus otiosus, bogiem pasywnym, którego późniejsze mitologie zepchnęły do statusu praktycznie zapomnianego boga stwórcy23. W umysłach przynajmniej niektórych politeistów, takich jak Nachor, Betuel czy Laban, musiał On jeszcze być żywym Bogiem Stwórcą.
Abram (Abraham) jako monoteista
Tak czy siak, Księga Rodzaju przedstawia Abrahama jako tego, który całkowicie zerwał z politeizmem miasta Ur, w którym się wychował. Jedyny prawdziwy Bóg wyciągnął Abrama z ówczesnej politeistycznej metropolii i jej wpływów, które jednak wciąż rzucały cień na jego krewnych ze strony Nachora i Harana. Objawił mu się jako ten, który może sprawić, że będzie miał bardzo liczne potomstwo, nawet pomimo bezpłodności jego żony24. W czasach gdy liczne małe narody Bliskiego Wschodu dopiero się rodziły, Bóg obiecał Abramowi, że sam zostanie protoplastą całego narodu25. Musiał jednak zaufać Temu, który dawał mu nadzieję na nowy dom, nie tylko ten doczesny w Kanaanie, ale również ten wieczny w niebie. A przynajmniej tak napisał autor Listu do Hebrajczyków:
Dzięki wierze ten, którego nazwano Abrahamem, usłuchał wezwania, by wyruszyć do ziemi, którą miał objąć w posiadanie. Wyszedł, nie wiedząc, dokąd idzie. Dzięki wierze przywędrował do Ziemi Obiecanej, jako ziemi obcej, pod namiotami mieszkając z Izaakiem i Jakubem, współdziedzicami tej samej obietnicy. Oczekiwał bowiem miasta zbudowanego na silnych fundamentach, którego architektem i budowniczym jest sam Bóg. […] Ci bowiem, co tak mówią, wykazują, że szukają ojczyzny. Gdyby zaś tę wspominali, z której wyszli, znaleźliby sposobność powrotu do niej. Teraz zaś do lepszej dążą, to jest do niebieskiej. Dlatego Bóg nie wstydzi się być nazywanym ich Bogiem, gdyż przysposobił im miasto26.
Polecamy również inne artykuły:
- Pierwsze cywilizacje świata – model biblijny
- Göbekli Tepe – wielka zagadka dla historyków
- Hetyci potwierdzają wiarygodność Biblii
- Pismo węzełkowe kipu świadczy o inteligencji starożytnych
Przypisy
- J. M. Roberts, Ilustrowana historia świata. Tom I, Świat Książki, Warszawa 1999, s. 80, ramka.
- P. Delia Valle, Les fameux voyages de Pietro Delia Valle, gentil-homme Romain, surnomm? l’illustre voyageur, Vol. 4, Paris, s. 1663-1665.
- The Ziggurat, Urima. A Sumereen Initiative, https://www.urima.org/history/ur/archaeological-sites/the-ziggurat/ [dostęp: 06.06.2025].
- B. Rosen, Zaginione miasta, Skarbnica Wiedzy, 2007, s. 50-51.
- S. N. Kramer, The Indus Civilization and Dilmun, the Sumerian Paradise Land, Expedition Magazine, Vol. 6, No. 3, 1964, https://www.penn.museum/sites/expedition/the-indus-civilization-and-dilmun-the-sumerian-paradise-land/ [dostęp: 06.06.2025].
- The Ziggurat, op. cit.
- M. Cooch, Ziggurat at Ur, Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/ziggurat-at-Ur [dostęp: 06.06.2025].
- Overview of the Ur archaeological site components, Urima. A Sumereen Initiative, https://www.urima.org/history/ur/archaeological-sites [dostęp: 06.06.2025].
- B. Rosen, Zaginione…, op. cit.
- Groundbreaking excavation at Ur: Discovery of a well-preserved 4,000-year-old drainage system, Archaeological Art, 2024, https://artarch.dalatcamping.net/groundbreaking-excavation-at-ur-discovery-of-a-well-preserved-4000-year-old-drainage-system/ [dostęp: 06.06.2025].
- Po hebrajsku ʾŪr Kaśdīm (אוּר כַּשְׂדִּים). Obecny konsensus akademicki jest taki, że chodzi właśnie o sumeryjskie miasto Ur w południowej Mezopotamii. Istnieją jednak tradycje umieszczające Ur chaldejskie w pobliżu Charanu w południowej Turcji. Najbardziej popularnym kandydatem jest miasto Urfa, znane też jako Şanlıurfa, a w czasach grecko-rzymskich jako Edessa.
- Księga Rodzaju 11,28.31; 15,7; Księga Nehemiasza 9,7.
- N.S. Gill, The Chaldeans of Ancient Mesopotamia, Learn Religions, 01.09.2018, https://www.learnreligions.com/the-chaldeans-of-ancient-mesopotamia-117396 [dostęp: 06.06.2025].
- Księga Rodzaju 11,27-32.
- Księga Rodzaju 15,7; Księga Nehemiasza 9,7.
- Księga Rodzaju 11,28.
- Księga Rodzaju 12,1-5.
- Księga Rodzaju 22,23; 24,29.
- Księga Rodzaju 24,4.29; 27,43.
- Księga Rodzaju 31,30.
- M. Nemet-Nejat, K. Rhea, Daily Life in Ancient Mesopotamia, Greenwood, 1998, s. 179-181.
- Księga Rodzaju 31,53.
- Deus otiosus, Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/deus-otiosus [dostęp: 06.06.2025].
- Księga Rodzaju 15,1-6.
- Księga Rodzaju 12,2.
- List do Hebrajczyków 11,8-10.14-16.
Wszystkie fragmenty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.
© Źródło zdjęcia głównego: Canva.