Czyż, czyż pospolity, czyżyk (Spinus spinus) to niewielki ptak z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Jest szeroko rozpowszechniony w Europie i Eurazji, gdzie zamieszkuje zalesione tereny, zarówno w lasach iglastych, jak i mieszanych. Głównym składnikiem jego diety są nasiona, szczególnie olchy i drzew iglastych.
Taksonomia i systematyka
Czyżyk po raz pierwszy został opisany przez Karola Linneusza w jego fundamentalnym dziele Systema Naturae z 1758 roku, jako Fringilla spinus, w dziesiątej edycji tej pracy.
Nazwa naukowa Spinus pochodzi z języka starogreckiego, gdzie słowo spinos odnosiło się do ptaka, którego tożsamość nie jest obecnie jednoznacznie określona.
Pomimo występowania na rozległym obszarze jest to gatunek monotypowy, co oznacza, że nie ma odrębnych podgatunków.
Opis
Czyżyk to niewielki ptak o krótkim ogonie. Długość jego ciała wynosi 11–12,5 centymetra, a rozpiętość skrzydeł od 20 do 23 centymetrów. Jego masa ciała waha się od 12 do 18 gramów.
Wygląd czyżyka różni się w zależności od płci ptaka (dymorfizm płciowy).
Samiec ma szarozielony grzbiet, żółty kuper, boki ogona żółte z czarnym zakończeniem, a skrzydła czarne z charakterystycznym żółtym paskiem. Jego pierś jest żółtawa, przechodząca w biel z prążkami w kierunku kloaki. Ma także czarną plamę na podgardlu oraz dwie żółte plamy na uszach, a na głowie czarną czapeczkę. Nogi ma ciemnobrązowe, a oczy czarne.
Upierzenie samic jest bardziej oliwkowe, a czapeczka i plamy na uszach są zielonkawe, kuper białawy, delikatnie prążkowany. Młode ptaki mają podobne ubarwienie do samic, lecz ich kolory są bardziej stonowane.
Dziób czyżyka jest mocny i smukły, co pozwala na efektywne zbieranie nasion.
Rozmieszczenie i siedlisko
Czyżyk jest szeroko rozpowszechniony w Eurazji oraz północnej Afryce. Jego obszar lęgowy dzieli się na dwie główne strefy: wschodnie wybrzeże Azji oraz centralną i północną Europę.
Czasami można je także spotkać w Ameryce Północnej, gdzie występuje również blisko spokrewniony gatunek – czyżyk sosnowy.
Czyżyk jest ptakiem wędrującym, nie osiada na długo w jednym miejscu, zmienia tereny lęgowe i żerowiskowe oraz lokalizacje zimowania z roku na rok.
Preferuje zalesione obszary wzdłuż górskich stoków, szczególnie wilgotne tereny. Czyżyk gniazduje także w lasach mieszanych.
Zachowanie
Czyżyki to ptaki ruchliwe. Są towarzyskie, szczególnie w okresie jesieni i zimy, tworzą zwarte, niewielkie grupy. Są stosunkowo ufne wobec ludzi, co umożliwia ich obserwację z bliskiej odległości. W sezonie lęgowym stają się jednak znacznie bardziej płochliwe, bardziej samotne i trudniejsze do zauważenia.
Odżywianie
Czyż żywi się przede wszystkim nasionami, chociaż jego dieta zmienia się w zależności od pory roku. Unika zbierania pożywienia z ziemi. Zimą chętnie odwiedza karmniki.
W okresie jesieni i zimy jego dieta bazuje na nasionach drzew liściastych, takich jak brzoza i olcha. Często odwiedza również obszary uprawne i pastwiska, gdzie zbiera nasiona roślin, np. ostów czy mleczy.
Wiosną, podczas sezonu lęgowego, można je spotkać w lasach iglastych, gdzie żywią się głównie nasionami drzew, np. jodeł, świerków i modrzewi. Pisklęta karmione są owadami. Latem dieta czyżyka staje się bardziej zróżnicowana, obejmując nie tylko nasiona iglaków, ale także różne rośliny zielne, w tym komosy i inne rośliny z rodziny astrowatych.
Rozmnażanie
Czyżyki zazwyczaj tworzą pary podczas zimy, przed rozpoczęciem migracji. Samce intensywnie rywalizują o samice, śpiewając i nadymając pióra na głowie i kuprze. Gniazda budują parami, zazwyczaj w bocznych gałęziach drzew iglastych, co sprawia, że są one trudne do zauważenia. Gniazdo ma kształt miseczki, jest zbudowane z drobnych gałązek, wyschniętych traw i mchu, a wnętrze wyściela puch.
Pierwsze lęgi pojawiają się w połowie kwietnia. Samica składa od 2 do 6 jaj, które są białe lub jasnoszare z niewielkimi brązowymi plamkami i mają około 16,5 mm na 12 mm. Występuje także drugi lęg od połowy czerwca do połowy lipca.
Pisklęta są bezradne i spędzają czas w gnieździe. Pozostają w okolicy gniazda przez następny miesiąc, a gdy ich upierzenie jest już kompletne, opuszczają je.
Śpiew i odgłosy
Czyżyki wydają dwa rodzaje odgłosów. Czasami można usłyszeć także szorstkie, trzaskające ćwierkanie.
Status i ochrona
Obecnie nie widać wyraźnego spadku liczebności tego gatunku, co sprawia, że Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) klasyfikuje go jako gatunek najmniejszej troski.
Relacje z ludźmi
Czyżyk jest ceniony przez hodowców ptaków za swój śpiew i atrakcyjny wygląd. Nie wymaga specjalnych warunków opieki i dobrze przystosowuje się do życia w niewoli, choć rozmnażanie w takich warunkach nie jest łatwe. W niewoli czyżyk żyje od 11 do 14 lat, co znacząco różni się od szacunkowego okresu życia dzikich osobników, wynoszącego 2-3 lata.
Wizerunek w kulturze
W Polsce, Gibraltarze, Beninie i Belgii wydano znaczki pocztowe z wizerunkiem czyżyka.
W Petersburgu stoi pomnik czyżyka, ponieważ jego barwy przypominają mundury uczniów prestiżowych szkół w tym mieście.
W Czechach znana jest ludowa piosenka, taniec i gra „Čížečku, čížečku”, w której czyżyk jest bohaterem opowieści o maku.
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Eurasian_siskin [dostęp: 19.08.2024].
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Charles J. Sharp. Licencja: CC BY-SA 4.0.
