Mit płaskiej Ziemi w historii chrześcijaństwa

Tzw. mit płaskiej Ziemi wciąż jest używany przez niektórych ateistów i ewolucjonistów, aby zdyskredytować chrześcijaństwo i teorię biblijnego stworzenia. Czy średniowieczny Kościół chrześcijański naprawdę głosił, że Ziemia jest płaska?

Spór między wierzącymi a niewierzącymi trwa od wielu lat. Przyjmuje on różne formy. W sporze między ateistami i teistami (głównie chrześcijanami) przedmiotem sporu jest przede wszystkim istnienie Boga. Tematyka konfliktu obejmuje m.in. ważność religii i nauki, również w życiu społecznym. Religia i nauka są często przeciwstawiane sobie nawzajem, tak jakby były od zawsze w konflikcie (co wcale nie jest prawdą). Na powyższy spór nakłada się również polemika między zwolennikami teorii ewolucji a zwolennikami biblijnego stworzenia (kreacjonizmu). Jest to widoczne zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych.

Ewolucjoniści (próbując zdyskredytować Biblię) i ateiści (próbując zdyskredytować wiarę religijną w ogóle) sięgają po różne argumenty. Jednak niektóre z nich są wyłącznie mitami. Jednym z takich mitów jest twierdzenie, że średniowieczny Kościół chrześcijański głosił, że Ziemia jest płaska. Co więcej, Kościół miał prześladować wszystkich, którzy twierdzili inaczej. Miałoby to dowodzić, że religia chrześcijańska jest ślepa, w związku czym trzeba ją porzucić na rzecz światopoglądu naukowego. Co ciekawe, współczesny ruch płaskoziemców głosi, że średniowieczny Kościół miał rację, wierząc w płaskość Ziemi. Dlatego ów ruch stanowi wodę na młyn ateistów i ewolucjonistów. Jednak ile prawdy jest w tym twierdzeniu, zaraz się przekonamy.

Kto faktycznie głosił płaską Ziemię?

Oczywiście starożytni ludzie wierzyli w płaski kształt Ziemi, ponieważ nie mieli odpowiednich narzędzi pomiarowych, aby to zbadać. Wiara w płaskość Ziemi była zgodna z ich codziennym doświadczeniem. Nie ma w tym nic nadzwyczajnego. Podejrzenia, że Ziemia może mieć inny kształt (zwłaszcza kształt kuli) pojawiły się w VI wieku p.n.e. Pierwszym, który zaproponował tę ideę mógł być Pitagoras (572-497 p.n.e.). Pewne dowody przedstawił również Arystoteles (384-322 p.n.e.). Jednak dopiero około 240 r. p.n.e. grecki geograf i matematyk Eratostenes (276-194 p.n.e.) udowodnił bez cienia wątpliwości, że Ziemia ma kształt kuli. Od tego czasu większość uczonych była przekonana co do kulistego kształtu naszej planety. Przyjęli ją także Ojcowie Kościoła, tacy jak Augustyn z Hippony (354-430), Hieronim ze Strydonu (zm. ok. 420) czy Ambroży z Mediolanu (339-397)¹.

Nie wszyscy jednak uznali, że Ziemia jest okrągła. Wśród zwolenników poglądu płaskości Ziemi wymienia się przede wszystkim dwa nazwiska. Byli to Laktancjusz (250-330) i Kosmas Indikopleustes (V-VI wiek)². Obaj wczesnochrześcijańscy pisarze przyjęli ideę tzw. świata-tabernakulum, jednocześnie twierdząc, że nie należy przyjmować niczego, co według nich było “pogańskie”. Idea świata-tabernakulum głosi, że świat (kosmos) ma mieć kształt Arki Przymierza, wewnątrz której powierzchnia Ziemi jest płaska, a górna część tego kosmosu tworzy kopułę nieba.

Teoria geocentryczna w średniowieczu

Jednak wczesna idea płaskiej Ziemi nie przyjęła się w średniowieczu i stała się poglądem marginalnym. Wszyscy wielcy uczeni Kościoła chrześcijańskiego wiedzieli, że Ziemia jest kulista. Należeli do nich m.in. Beda Czcigodny (673-735), Sacrobosco (1195-1256), Roger Bacon (1214-1292), Tomasz z Akwinu (1225-1274), Jan Buridan (1300-1358) czy Mikołaj z Oresme (1320-1382)³. Za Arystotelesem i Klaudiuszem Ptolemeuszem (100-168 n.e.) przyjęli oni pogląd, że Ziemia znajduje się w centrum wszechświata, a wokół niej krążą wszystkie ciała niebieskie: Słońce, Księżyc i planety. Z kolei gwiazdy miały przylegać do sfery zewnętrznej⁴.

Jest to tzw. teoria geocentryczna⁵. Była to dominująca teoria wszechświata w średniowieczu (niezależnie od tego, w co wierzyli zwykli ludzie). Teorię tę zakwestionował dopiero Mikołaj Kopernik (1473-1543), który zaproponował teorię heliocentryczną (ze Słońcem w środku kosmosu). Została ona przyjęta przez Galileusza (1564-1642) i kolejne pokolenia uczonych i naukowców, takich jak Izaak Newton (1643-1727). Kulistość Ziemi w tamtym czasie potwierdzili również podróżnicy, tacy jak Krzysztof Kolumb (1451-1506) czy Ferdynand Magellan (1480-1521).

Mit płaskiej Ziemi i jego źródła

Skoro więc dominującą teorią w średniowieczu była teoria geocentryczna (z kulistą Ziemią w centrum wszechświata), to jak powstał mit, że średniowieczni uczeni wierzyli w płaską Ziemię? Ten tzw. mit płaskiej Ziemi powstał wcale nie tak dawno, bo zaledwie około 200 lat temu. Washington Irving (1783-1859), pisarz i historyk, autor słynnego opowiadania Rip Van Winkle, w 1824 roku wydał również biografię Krzysztofa Kolumba. Zawarł w niej błędne przekonanie, że dopiero Kolumb udowodnił kulistość Ziemi⁶. Jego dzieła zyskały dużą popularność, a wraz z nimi ów mit o średniowiecznej wierze w płaskość naszej planety.

Jednak prawdziwymi propagandystami tego mitu okazali się naukowcy John William Draper (1811-1882) i Andrew Dickson White (1832-1918). Obaj uczeni twierdzili, że nauka znajduje się w stanie odwiecznego konfliktu z religią, zwłaszcza religią chrześcijańską. Dlatego w swoich pracach, takich jak History of the Conflict between Religion and Science Drapera z 1874 roku, argumentowali, że religia reprezentuje ciemnotę, ponieważ średniowieczny Kościół głosił ideę płaskiej Ziemi. Niestety ich narracja została przyjęta przez wielu późniejszych naukowców ateistów⁷. Jednak uczciwi historycy, do których należą Jeffrey Burton Russell⁸ i Lesley B. Cormack⁹, bezwzględnie obalili ten mit.

Podsumowanie

Tymczasem mit pozostaje mitem, niezależnie od tego, kto go głosi. Kościół chrześcijański nigdy nie głosił płaskiej Ziemi – ani w średniowieczu, ani kiedykolwiek indziej. Żaden ateista czy ewolucjonista nie powinien powoływać się na ten zmyślony fakt. Stephen Jay Gould (1941-2002), który sam był ewolucjonistą, napisał następujące słowa:

Wśród uczonych nigdy nie było okresu “ciemnoty płaskiej Ziemi” (niezależnie od tego, jak szersza ludność mogła postrzegać naszą planetę, zarówno wtedy, jak i dziś). Wiedza Greków na temat kulistości Ziemi nigdy nie zanikła i wszyscy wielcy uczeni średniowiecza zaakceptowali kulistość Ziemi jako niepodważalny fakt kosmologiczny¹⁰.

Mit płaskiej Ziemi w historii chrześcijaństwa nie może być używany w żadnych dyskusjach między ateistami a chrześcijanami. Nie należy również powoływać się na niego w sporze między teorią ewolucji a teorią biblijnego stworzenia. Zdecydowana większość kreacjonistów młodej Ziemi doskonale rozumie, że Ziemia jest kulista (a właściwie, że jest geoidą), a wszechświat rozciąga się na wiele miliardów lat świetlnych. Biblijny kreacjonizm i płaska Ziemia to dwa odrębne tematy, których nie wolno mieszać ze sobą.

Przypisy

1. Czy w średniowieczu uważano, że Ziemia jest płaska?, Contra Gentiles, https://contragentiles.pl/czytelnia/nauka-a-religia/trudne-przypadki-w-relacji-nauki-i-religii/czy-w-sredniowieczu-uwazano-ze-ziemia-jest-plaska/
2. Ibid.
3. Sarfati J., The flat earth myth, “Creation”, 35(3), 04.2013, s. 20-23, https://creation.com/flat-earth-myth
4. Dziś wiemy, że ta sfera jest tylko pozorna i abstrakcyjna, jednak ta koncepcja wciąż jest wykorzystywana w obserwacjach astronomicznych i nawigacji.
5. Wbrew narracji współczesnych płaskoziemców, teoria geocentryczna wcale nie mówi, że Ziemia jest płaska.
6. Czy w średniowieczu…, op. cit.
7. Sarfati J., op. cit.
8. Zob. Russell J. B., Inventing the Flat Earth: Columbus & Modern Historians, Praeger, 1991.
9. Zob. Cormack L. B., O tym, że średniowieczni chrześcijanie nauczali, iż Ziemia jest płaska, w: Wyrok na Galileusza i inne mity o nauce i religii, red. R. Numbers, tłum. M. Romanek, Centrum Myśli Jana Pawła II, Warszawa 2010, s. 47-55.
10. Gould S. J., The Late Birth of a Flat Earth, w: Dinosaur in a Haystack: Reflections in Natural History, New York: Three Rivers Press, Nowy Jork, 1997, s. 38–50; za: Sarfati J., op. cit. (tłumaczenie własne).