Gałeczka żeberkowana, czy kulkówka żeberkowana (Sphaerium solidum) to słodkowodny małż należąca do rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae). Występuje głównie w dużych rzekach Europy Środkowej i Wschodniej. Jest to gatunek zagrożony, sklasyfikowany przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) jako bliski zagrożenia (NT). W Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Podkreśla to jego wyjątkową rzadkość oraz pilną potrzebę ochrony w obliczu wymierania.
Systematyka
Sphaerium solidum należy do rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae). Jest jednym z trzech przedstawicieli rodzaju Sphaerium występujących w naszym kraju. W języku polskim funkcjonuje jej nazwa zwyczajowa: gałeczka żeberkowana. Gatunek został opisany przez N.A.J. Normanda na podstawie okazów zebranych w rzece Skalda w pobliżu Valenciennes. Ten unikalny mięczak stanowi ważny element fauny słodkowodnej. Wymaga szczególnej uwagi w kontekście ochrony środowiska.
Etymologia nazwy
Epitet gatunkowy „solidum” pochodzi z łacińskiego słowa solidus. Oznacza „masywny” lub „twardy”. Nawiązuje do charakterystycznej cechy gałeczki żeberkowanej – grubej, mocnej muszli, która wyróżnia osobniki tego gatunku. Cecha ta podkreśla przystosowanie małż do życia w środowisku dużych rzek.
Występowania
Gałeczka żeberkowana zamieszkuje duże rzeki Europy. Spotkać ją można od Renu po Ural, z wyłączeniem dorzecza Dunaju i Skandynawii. Lokalnie występuje m.in. w Belgii, Holandii, Francji i Niemczech. W Polsce na przełomie XIX i XX wieku była stosunkowo licznym gatunkiem, szczególnie w środkowym i dolnym biegu Wisły oraz Odry. Obecnie zaliczana jest do zwierząt silnie zagrożonych wyginięciem. Jej populacje w wielu regionach kraju zanikły. Liczne stada przetrwały jedynie w Zalewie Szczecińskim i Zegrzyńskim oraz w rzekach wschodniej Polski, takich jak Biebrza i Narew. W okolicach środkowej Odry, Warty, Brdy, dolnej Wisły i Zalewu Wiślanego gatunek prawdopodobnie już wyginął.
Budowa
Gałeczka żeberkowana charakteryzuje się kulistą, grubościenną muszlą o trójkątnym zarysie i mocno wypukłym kształcie. Szczyty muszli, położone centralnie na górnym brzegu, są wyraźnie wystające. Powierzchnia muszli wyróżnia się mocnym żebrowaniem. Jej barwa jest jednolita, żółtorogowa z delikatnym połyskiem. Zamek muszli posiada solidną płytę, cieńszą w części środkowej, a także drobne zęby główne oraz mocne, wyraźnie zaznaczone zęby boczne. Rowek ligamentum jest krótki i niezbyt szeroki.
Wymiary muszli wynoszą: długość 6–12,5 mm, wysokość 5–10,5 mm, szerokość 4–8,5 mm. Ciało małży jest białe, a syfony krótkie.
Genetyka
Gałeczka żeberkowana ma diploidalną liczbę chromosomów wynoszącą 2n=30. Chromosomy są zróżnicowane: pary 1., 2., 3., 5., 14. i 15. są metacentryczne, a pary 4. i 7. mają cechy przejściowe między typem submetacentrycznym a metacentrycznym. Pozostałe chromosomy są typu meta-submetacentrycznego. W populacjach tego gatunku występują również małe, dwuramienne chromosomy B. Obserwuje się je u od 11,8% do 42,3% osobników w zależności od populacji.
Biologia i ekologia
Siedliska
Gałeczka żeberkowana to gatunek reofilny. Głównie zasiedla duże rzeki nizinne. Sporadycznie spotykana jest także w jeziorach, zbiornikach zaporowych i kanałach. Preferuje partie rzek o wartkim nurcie. Zamieszkuje osady piaszczyste lub żwirowe. Zagęszczenia populacji są niewielkie. Przykładowo w ujściu Odry notuje się jedynie około 2 osobniki na metr kwadratowy. Najczęściej występuje na niewielkich głębokościach. W zbiornikach zaporowych obserwowano małże na głębokości do 50 metrów.
Gatunek jest słodkowodny. Toleruje jednak zasolenie do poziomu 2,2%. Wymaga dobrze natlenionej wody. Sprawia to, że jest wrażliwy na zanieczyszczenia i procesy eutrofizacji. Gałeczka żeberkowana należy do gatunków β-mezosaprobowych. Może występować jedynie w środowiskach o umiarkowanym stopniu czystości wody.
Odżywianie
Gałeczka żeberkowana jest filtratorem. Oznacza to, że do zdobywania pożywienia wykorzystuje skrzela. Dzięki nim skutecznie wyłapuje drobne cząstki organiczne unoszące się w wodzie, które stanowią jej podstawowe źródło pokarmu. Ten sposób odżywiania odgrywa kluczową rolę w ekosystemach. Przyczynia się do oczyszczania wód i utrzymania równowagi biologicznej.
Rozmnażanie
Gałeczka żeberkowana jest gatunkiem hermafrodytycznym. Jej cykl rozwojowy przypomina ten obserwowany u innych przedstawicieli rodzaju Sphaerium. Dojrzałość płciową osiąga, gdy długość muszli równa się 8–9 mm. Średnia długość życia wynosi około roku. Jedna małża może wydać na świat średnio 22–24 potomne osobniki.
W klimacie umiarkowanym Środkowej Europy wyróżnia się dwa pokolenia – wiosenne i jesienne. Uwalnianie potomstwa przez pokolenie jesienne następuje dopiero na wiosnę następnego roku. Wydłuża to cykl rozwojowy. Proces uwalniania młodych jest stopniowy. Sprawia to, że pokolenia często na siebie zachodzą, zapewniając większą ciągłość populacji.
Interakcje międzygatunkowe
Gałeczka żeberkowana pełni istotną rolę w ekosystemie. Jest żywicielem pośrednim dla przywr z gatunku Gorgodera cygnoides. Ta zależność pasożytnicza stanowi przykład skomplikowanych relacji ekologicznych, w których małże uczestniczą jako element łańcucha troficznego, przyczyniając się do utrzymania równowagi w środowisku wodnym. Tego rodzaju interakcje wskazują na znaczenie ochrony gatunku nie tylko dla jego przetrwania, ale także dla stabilności całego ekosystemu.
Status
Gałeczka żeberkowana jest gatunkiem, który zanika na wielu stanowiskach, głównie z powodu zanieczyszczenia i eutrofizacji wód. Dodatkowymi zagrożeniami są eksploatacja kruszyw z rzek oraz prace hydrotechniczne prowadzone w korytach. Niszczą one jej naturalne siedliska. W 2015 roku Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) sklasyfikowała gatunek jako bliski zagrożenia (NT). W Polsce gałeczka żeberkowana jest objęta ścisłą ochroną gatunkową. Została wpisana do polskiej czerwonej księgi zwierząt w kategorii EN. Oznacza to, że należy do gatunków wysokiego ryzyka, zagrożonych wyginięciem.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Grzbietopręg jadowity – grzbietopręg indyjski
- Lotopałanka karłowata – lotopałanka krótkogłowa
- Syrinx, czyli jak śpiewają ptaki
- Nietoperze, pszczoły, motyle – złożona inżynieria
- Czy Księżyc jest dziełem przypadku?
Źródło
1. https://animalia.bio/pl/sphaerium-solidum [dostęp: 19.12.2024]
© Źródło zdjęcia głównego: Animalia.bio. Autor: Nieznany. Licencja: CC BY-SA 3.0.
