Niewiele rzeczy w nauce budzi większe zainteresowanie u dzieci niż dinozaury. Książki, filmy, zabawki itp. nadal podsycają zainteresowanie dzieci bardzo obcym światem z naszej przeszłości, ale niewielu chrześcijan wie, jak odpowiedzieć na ciekawość swoich dzieci w sposób, który jest zarówno biblijny, jak i naukowo trafny. Chociaż pełne omówienie skamieniałości w skałach mezozoicznych wymagałoby kilku tomów, przedstawiono tutaj krótkie streszczenie wraz z kilkoma kreacjonistycznymi refleksjami dla zainteresowanych – rodziców i nie tylko.
Mezozoik („era życia średniego”) składa się z trzech okresów: triasu, jury i kredy. Skały mezozoiczne stanowią środek fanerozoiku – skały zawierające większość znalezionych przez nas skamieniałości – wciśnięte między paleozoik („era dawnego życia”) i kenozoik („era niedawnego życia”). Podobnie jak w przypadku reszty kolumny geologicznej, im wyżej przemieszczamy się w kolumnie, tym młodsze są skały i tym bardziej skamieniałości znajdujące się w nich przypominają życie w naszym obecnym świecie.
Najniższe, a więc najstarsze skały mezozoiku nazywane są triasem. Trias pojawia się zaraz po permie, ostatnim z okresów paleozoiku. Skamieniałości zwierząt zmieniają się drastycznie na granicy między permem a triasem, tak że ewolucjoniści nazywają to permo-triasowym wymieraniem, uważanym za największe wydarzenie wymierania w historii Ziemi. Pomimo wielkiego wymierania fauny, rośliny przechodzą przez wymieranie permo-triasowe stosunkowo bez uszczerbku. Jest to interesujące zjawisko w zapisie kopalnym: wymieranie roślin i zwierząt nie wydaje się być zgodne z oczekiwaniami z perspektywy ewolucyjnej.
Dramatyczne zmiany flory można znaleźć w środkowym permie, a później w obrębie kredy. Dominującym typem roślin występujących w mezozoiku, aż do dolnej kredy, są rośliny nagonasienne – rośliny takie jak iglaki, miłorzęby, sagowce i benetyty (grupa wymarła). Jednak w dolnej kredzie występuje eksplozja zupełnie innego rodzaju roślin – okrytozalążkowych, roślin kwitnących. Okrytozalążkowe dominują dziś w naszych ekosystemach, ale są one całkowicie nieobecne w skałach poniżej dolnej kredy – z wyjątkiem niektórych prawdopodobnych pyłków kwiatowych triasu (Hochuli i Feist-Burkhardt, 2013) i prawdopodobnego kwiatu jurajskiego (Liu i Wang, 2015).
Co mamy zrobić z brakiem roślin kwitnących – obecnie dominującej formy roślin – w triasie i jurze? Obecnie na naszej ziemi prawie nie ma miejsca, w którym nie można znaleźć pyłku roślin okrytozalążkowych. Jak przeszłość mogła być tak inna? Ewolucjonista sugeruje, że okrytozalążkowe wyewoluowały w okresie mezozoiku z jakiegoś przodka nagonasiennego, ale brakuje skamieniałości przejściowych, dlatego wydarzenie to pozostaje owiane tajemnicą. Być może, jak zostanie to później omówione, odpowiedź leży w oddzielnych ekosystemach.
Kręgowce znalezione w skałach dolnego i środkowego triasu wydawałyby się nam bardzo obce, gdybyśmy je dzisiaj spotkali, chociaż w tych skałach znajduje się wiele znanych nam bezkręgowców. Przed górnym triasem nie ma krokodyli. Zamiast nich występują przypominające je fitozaury i stereospondyle. Nie ma tu dużych, roślinożernych ssaków, takich jak krowy, owce, antylopy czy jelenie; raczej widzimy ogromną liczbę dicynodontów – „gadów ssakokształtnych” z kłami i dziobami – a także gadów o ostrych dziobach, zwanych rynchozaurami. Nie ma delfinów, fok ani żółwi morskich – są ichtiozaury podobne do delfinów, notozaury o długich szyjach, często przypominające żółwie, oraz plakodonty miażdżące małże. Zamiast pancerników są duże gady z zadartymi nosami – aetozaury. W tych skałach nie ma ptaków, żab, salamander ani węży.
Potem w skałach górnego triasu następuje nagła zmiana. W tych warstwach po raz pierwszy ujawnia swoją obecność kilka grup: krokodyle, żółwie, dinozaury, pterozaury („pterodaktyle”), a nawet ssaki (Bi i in., 2014). W triasie dinozaury i zwierzęta podobne do dinozaurów są już zaskakująco różnorodne – są tu małe i duże drapieżniki oraz roślinożercy o różnych kształtach. Pterozaury po raz pierwszy znalezione w zapisie również są w pełni uformowane i zróżnicowane. Nie tego powinniśmy się spodziewać, biorąc pod uwagę ewolucję darwinowską, w której nowa grupa powinna ewoluować i zwiększać swoją różnorodność w czasie. Zamiast tego obserwujemy szybkie pojawianie się nowych grup w zapisie kopalnym, bardzo już zróżnicowanych.
Wraz z początkiem skał jurajskich zniknęła większość dziwacznych grup triasowych, o których była mowa w poprzednim akapicie, z wyjątkiem ichtiozaurów i stereospondyli, a pojawiło się jeszcze więcej grup, w tym jaszczurki i współczesne płazy. Dinozaury w okresie jurajskim są jeszcze bardziej zróżnicowane, a niektóre odmiany stają się ogromne. Warto zauważyć, że zauropody – dinozaury, takie jak brachiozaur, apatozaur i brontozaur (obecnie ponownie ważny rodzaj (Tschopp i in., 2015)) – były największymi zwierzętami lądowymi, jakie kiedykolwiek żyły. Niektóre z nich osiągały długość ponad 30 metrów! W jurajskich skałach można znaleźć inne nowe dinozaury, w tym dinozaury opancerzone, takie jak stegozaur, oraz duże drapieżniki, takie jak allozaur i ceratozaur.
Skały morskie sugerują, że w oceanach roi się od plezjozaurów o długich szyjach i czterech płetwach oraz amonitów o prostych i zwiniętych spiralnie muszlach. W warstwach górnej jury i dolnej kredy pojawia się wiele nowych typów pterozaurów, w tym filtratory ktenochasmatydy oraz dsungaripterids miażdżące muszle (Witton, 2013). Warto zauważyć, że pierwszy ptak (chociaż być może nie (Xu i in., 2011; Agnolín i Novas, 2013)) w zapisie kopalnym, Archeopteryks, znajduje się w skałach środkowej jury. Chociaż posiada pióra oczekiwane od ptaka, ma również kilka cech dinozaurów, w tym długi kostny ogon, zęby i pazury na palcach skrzydeł – dowody, które zostały użyte do argumentowania za jego stanem przejściowym między dinozaurami teropodami a ptakami. Co ciekawe, w skałach kredowych znajduje się wiele najbardziej przypominających ptaki dinozaurów, a Archeopteryks i jego sprzymierzeńcy – Anchiornis, Xiaotingia i Aurornis – wydają się pojawiać w zapisie kopalnym nagle, bez bezpośrednich przodków.
Jeśli chodzi o kredę, to oprócz pojawienia się kwiatów i ich zapylaczy, pszczół, ten okres skał wyróżnia się różnorodnością dinozaurów. Duże, sporadycznie-dwunożne zwierzęta roślinożerne, takie jak iguanodon i kaczodziobe hadrozaury, dominują w ekosystemach kredy wraz z czworonożnymi dinozaurami rogatymi, takimi jak Triceratops i Centrozaur. Rzadsze w zapisie kopalnym są silnie opancerzone ankylozaury i dwunożne pachycefalozaury z kopulastymi głowami. W kredzie po raz pierwszy pojawiają się nowe grupy teropodów, w tym roślinożerne naziemne przypominające leniwce terizinozaury, bezzębne ornitomimozaury (przypominające strusie) i owiraptorozaury oraz alwarezaury, które miały tylko jeden palec na każdej dłoni. Małe mięsożerne teropody obejmowały słynne dromeozaury, takie jak Deinonych i Welociraptor.
W kredzie występują największe mięsożerne teropody: tyranozaury i karcharodontozaury z południowej półkuli (chociaż Veterupristisaurus jest jurajski (Rauhut, 2011)). Pterozaury również osiągnęły gigantyczne rozmiary, z azdarchami, takimi jak Kecalkoatl, osiągającymi rozpiętość skrzydeł 10-11 metrów! Pomimo tych olbrzymich zwierząt, największy ssak kredowy jest wielkości oposa z Wirginii (Hu i in., 2005). Różne gatunki ptaków, w tym enantiornity, występują w wielu osadach kredy, a nad oceanami dominują mozazaury – gigantyczne węże morskie z czterema płetwami. Co ciekawe, pierwsze węże posiadające cztery kończyny również występują w skałach kredowych (Martill i in., 2015).
Następnie, wraz z przejściem od kredy do paleogenu, wszystko się zmienia. W warstwach powyżej kredy nie ma skamieniałości amonitów, ichtiozaurów, plezjozaurów, mozazaurów, pterozaurów czy dinozaurów. Ssaki, ptaki, krokodyle, żaby, jaszczurki, węże, owady i inne zwierzęta nadal można znaleźć w skałach kenozoicznych, ale brak pozostałych pozostaje tajemnicą. Najpopularniejsze wyjaśnienie w kręgach ewolucyjnych jest takie, że duża asteroida uderzyła w ziemię, zabijając dinozaury. Mniejsze zwierzęta, takie jak ssaki i ptaki, były w stanie przetrwać, natomiast duże dinozaury nie. Jednak ten scenariusz jest oczywiście zbyt uproszczony. Dlaczego asteroida miałaby zabić amonity, a zostawić kałamarnice? Dlaczego małe dinozaury umarły, a ptaki nie?
Być może lepszym wyjaśnieniem jest to, że granica kreda-paleogen reprezentuje koniec potopu Noego. Wówczas kenozoik reprezentuje rekolonizację Ziemi. Niektóre zwierzęta – dinozaury, pterozaury itp. – nie były w stanie przetrwać w popotopowym świecie, podczas gdy inne odniosły niesamowity sukces. Być może to wyjaśnia, dlaczego trias i inne okresy mają odpowiedniki dzisiejszych zwierząt, a nie nasze współczesne odmiany. Krokodyle i fitozaury żyły w różnych przedpotopowych ekosystemach, ale po potopie wyginięcie fitozaurów pozwoliło krokodylom przejąć wszystkie rodzaje kompatybilnych ekosystemów. Żaby nigdy nie występują w karbonie ani permie, mimo że są to miejsca, które Kermit chciałby nazwać domem, ponieważ w środowiskach zachowanych w tych okresach są już inne zwierzęta: mikrozaury, dissorophoids i branchiozaury. Żaby mogły być ograniczone do pewnych obszarów przed potopem, ale po potopie byłyby w stanie rozprzestrzenić się po całym świecie, podczas gdy wiele innych grup płazów nie mogło i wyginęło.
Zamiast zawsze próbować dopasowywać przeszłość do naszego obecnego świata, może powinniśmy uznać, że miejsce, które widzimy z naszych okien, to powrót do zdrowia po światowej katastrofie i jako takie w rzeczywistości nie jest normą w historii Ziemi.
Bibliografia
Agnolín, F.L. and Novas, F.E. 2013. Avian ancestors. A review of the phylogenetic relationships of the theropods Unenlagiidae, Microraptoria, Anchiornis, and Scansoriopterygidae. SpringerBriefs in Earth System Sciences: 1-96.
Bi, S., Wang, Y., Guan, J., Sheng, X., and Meng, J. 2014. Three new Jurassic euharamiyidan species reinforce early divergence of mammals. Nature 514: 579-584.
Hochuli, P.A. and Feist-Burkhardt, S. 2013. Angiosperm-like pollen and Afropollis from the Middle-Triassic (Anisian) of the Gemanic Basin (Northern Switzerland). Frontiers in Plant Science 4: 344.
Hu, Y., Meng, J., Wang, Y., and Li, C. 2005. Large Mesozoic mammals fed on young dinosaurs. Nature 433: 149-152.
Liu, Z.-J. and Wang, X. 2015. A perfect flower from the Jurassic of China. Historical Biology. DOI: 10.1080/08912963.2015.1020423.
Martill, D.M., Tischlinger, H., and Longrich, N.R. 2015. A four-legged snake from the Early Cretaceous of Gondwana. Science 349(6246): 416-419.
Rauhut, O.W.M. 2011. Theropod dinosaurs from the Late Jurassic of Tendaguru (Tanzania). Special Papers in Palaeontology 86: 195-239.
Tschopp, E., Mateus, O.V., and Benson, R.B.J. 2015. A specimen-level phylogenetic analysis and taxonomic revision of Diplodocidae (Dinosauria, Sauropoda). PeerJ 3: e857.
Witton, M.P. 2013. Pterosaurs. Princeton University Press, Princeton, New Jersey.
Xu, X., You, H., Du, K., and Han, F. 2011. An Archaeopterx-like theropod from China and the origin of Avialae. Nature 475(7357): 465-470.