Koza złotawa – kózka złotawa

Koza złotawa, znana także jako kózka złotawa (Sabanejewia aurata), to gatunek słodkowodnej ryby należącej do rodziny piskorzowatych (Cobitidae). Zalicza się do karpiokształtnych i zamieszkuje wody słodkie.

Opis

Ciało kozy złotawej jest wydłużone i bocznie spłaszczone. Pozwala to jej sprawnie poruszać się w pobliżu dna rzek. Głowa stanowi około jednej piątej długości całkowitej. Jest stosunkowo mała, z osadzonymi wysoko oczami o niewielkiej średnicy. Uwagę zwraca niewielki otwór gębowy, otoczony trzema parami wąsików czuciowych. Pierwsza para znajduje się pośrodku wargi górnej, druga nieco dalej, a trzecia – najdłuższa – osadzona jest w kącikach pyska. Jej końce mogą sięgać nawet połowy średnicy oka. Charakterystycznym elementem budowy jest silny, dwudzielny kolec położony pod okiem – grubszy niż u blisko spokrewnionej kozy pospolitej.

Ciało pokrywają drobne łuski. Ich długość jest mniejsza od szerokości. Na grzbiecie, tuż za płetwą grzbietową, po obu stronach tułowia przebiega wyraźny kil skórny. Wszystkie płetwy mają lekko zaokrąglone krawędzie, z wyjątkiem płetwy ogonowej, która jest niemal prosto ścięta. W obrębie drugiego promienia płetwy piersiowej widoczna jest charakterystyczna, okrągła płytka kostna, znana jako płytka Canestriniego. Jest to cecha rozpoznawcza dla tego rodzaju.

Ubarwienie kozy złotawej przywodzi na myśl kolor piasku. Ciało ma odcień jasnożółty. Wzdłuż grzbietu biegnie rząd dużych, brązowych plam. Zwykle jest ich od 12 do 13. Kolejne rzędy, tym razem po bokach ciała, tworzą od 9 do 18 podobnych, niemal kwadratowych lub nieregularnych ciemnych plam. Przestrzeń między rzędami jest dodatkowo gęsto usiana drobnymi punkcikami pigmentacyjnymi. Pojawiają się one także na głowie i pokrywach skrzelowych. Spód ciała, w tym brzuch i dolna część głowy, są wyraźnie jaśniejsze – niemal białe. Płetwy mają barwę żółtawą, a grzbietowa i ogonowa są pokryte poprzecznymi rzędami drobnych, ciemnych kropek – odpowiednio od 3 do 4 oraz od 4 do 6. Na nasadzie płetwy ogonowej znajdują się dwie wyraźne, ciemne plamy, często leżące blisko siebie.

Koza złotawa – biologia

Choć biologia kozy złotawej wciąż nie jest w pełni poznana, zwłaszcza w odniesieniu do populacji występujących w Polsce, zebrane dane pozwalają zarysować ogólny obraz jej trybu życia. W warunkach naturalnych dożywa maksymalnie pięciu lat. Dojrzałość płciową osiąga zazwyczaj w pierwszym lub drugim roku. Tarło ma charakter porcyjny. Oznacza to, że samice składają jaja kilkukrotnie w ciągu sezonu rozrodczego. Czas rozrodu uzależniony jest od temperatury wody. Rozciąga się od późnej wiosny aż do końca lipca.

Kózka złotawa składa ikrę bezpośrednio na dnie – w miejscach o żwirowym lub kamienistym podłożu, a także wśród roślinności wodnej. Jaja są jasnożółte lub lekko pomarańczowe. Przyklejają się do twardych powierzchni i dojrzewają przez kilka dni. Wylęgłe larwy rozwijają się w strefie przydennej i pozostają tam przez dłuższy czas. Liczba składanych jaj zależy od wielkości samicy – może wynosić od kilkuset do ponad tysiąca w jednym sezonie.

Koza złotawa żywi się przede wszystkim fauną denną. Jej dieta składa się głównie z larw owadów wodnych, zwłaszcza ochotek (Chironomidae), które są licznie reprezentowane w siedliskach żwirowo-piaszczystych. Lubi także larwy z rodzajów Cricotopus i Psectrocladius. Dietę uzupełniają drobne skorupiaki planktonowe, takie jak wioślarki (Cladocera) i widłonogi (Copepoda), a również inne bezkręgowce, które zasiedlają strefę dna. W porównaniu z kozą pospolitą Sabanejewia aurata wykazuje większą selektywność pokarmową. Rzadziej sięga po larwy jętek, chruścików czy meszek.

Ryba prowadzi głównie nocny tryb życia. W ciągu dnia ukrywa się pod kamieniami, wśród żwiru lub roślinności. Żerowanie rozpoczyna dopiero po zmierzchu. Tryb skryty oraz przydenne preferencje pokarmowe sprawiają, że długo pozostawała gatunkiem trudnym do wykrycia w badaniach terenowych.

Rozmieszczenie

Koza złotawa to gatunek o rozproszonym, ale dobrze udokumentowanym zasięgu w Europie Środkowo-Wschodniej. Występuje głównie w dorzeczach Morza Czarnego i Morza Bałtyckiego. Na terenie Polski została odkryta stosunkowo późno. Pierwsze obserwacje pochodzą z lat 50. XX wieku. Od tego czasu potwierdzono jej obecność w wielu dopływach Wisły, przede wszystkim w systemie Bugu, Pilicy, Nidy oraz Czarnej Orawy, należącej już do zlewni Dunaju. Jej stanowiska potwierdzono także w dorzeczu Odry. Czyni ją to jednym z nielicznych przedstawicieli piskorzowatych występujących w kilku głównych systemach rzecznych Polski.

Największe i najlepiej udokumentowane populacje zamieszkują Bug oraz jego liczne dopływy. Obserwacje z ostatnich dwóch dekad wskazują na to, że gatunek rozszerza swój zasięg również w Pilicy. Niemniej jednak zasięg jest mocno rozczłonkowany. Zależny jest od obecności czystych, dobrze natlenionych cieków wodnych o naturalnym charakterze.

W przeszłości gatunek odnotowano także w Czarnym Dunajcu i Czarnej Orawie. Nowsze badania nie potwierdzają jednak jego dalszego występowania na tych stanowiskach. Może to być wynikiem lokalnego pogorszenia warunków środowiskowych, które dla tej wymagającej ryby są czynnikiem krytycznym.

Na terenie Polski wszystkie gatunki piskorzowatych – w tym koza złotawa – objęte są ścisłą ochroną. Ich obecność w danym cieku traktowana jest jako istotny wskaźnik wysokiej jakości środowiska wodnego. Ryba znajduje się również na liście gatunków chronionych w ramach sieci Natura 2000. Jej populacje podlegają monitoringowi zarówno na poziomie krajowym, jak i unijnym.

Wymagania siedliskowe kozy złotawej

Koza złotawa wykazuje wyraźne preferencje siedliskowe. Najchętniej zasiedla czyste, dobrze natlenione rzeki o umiarkowanym lub szybkim nurcie, gdzie prędkość wody waha się od 0,4 do 0,8 m/s. Optymalnym siedliskiem są odcinki rzek z dnem zbudowanym z drobnego żwiru, piasku i kamieni o średnicy 2–5 mm. Roślinność denną toleruje jedynie w niewielkim stopniu. Unika miejsc z mulistym podłożem i nadmiernym porośnięciem roślinnością wyższą. Wybiera odcinki cieku z niewielkimi głębokościami (0,15–0,35 m), często w górnych i środkowych biegach rzek. W rzekach nizinnych, np. w Grabii (dopływ Widawki), bywa obserwowana w strefach o prędkości przepływu około 0,22 m/s i głębokości 0,45–0,75 m.

Koza złotawa prowadzi głównie nocny tryb życia. Za dnia ukrywa się pod kamieniami, wśród korzeni lub żwiru. Żeruje głównie nocą. Choć pojedyncze obserwacje wskazują na jej obecność także w wodach wolno płynących, stagnujących czy lekko zamulonych, nie są to warunki sprzyjające utrzymaniu trwałej populacji. Gatunek jest bardzo wrażliwy na przekształcenia hydromorfologiczne rzek, zanieczyszczenia i zanikanie odpowiednich mikrohabitatów. Dlatego uznaje się go za bioindykatora dobrego stanu ekologicznego cieków wodnych.

Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:

• Krab wełnistoszczypcy – krab wełnistoręki 
• Kraska (zwyczajna) – kraska pospolita – siwka
• Najstarsze drzewa na świecie
• Sumeryjskie miasto Ur – miejsce pochodzenia Abrahama

Źródło:

1. https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/pojedyncze_metodyki_dla_gat_zwierzat/Koza-zotawa-Sabanejewia-aurata.pdf [dostęp: 14.06.2025]

© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Zsoldos Márton. CC BY-SA 3.0.