Srokosz, dzierzba srokosz (Lanius excubitor) to duży, drapieżny ptak śpiewający z rodziny srokowatych (Laniidae). Tworzy nadgatunek wraz ze swoimi południowymi krewniakami, takimi jak L. meridionalis, L. sphenocerus oraz L. ludovicianus. Samce i samice nie różnią się znacząco upierzeniem. Mają perłowo szare grzbiety, czarną maskę wokół oczu oraz białe spody.
Srokosz gniazduje przede wszystkim na obszarach położonych na północ od 50° szerokości geograficznej w północnej Europie i Azji. Większość populacji migruje na południe zimą, w stronę umiarkowanych rejonów. Jest to ptak mięsożerny. Jego dieta składa się w dużej mierze z gryzoni, które stanowią ponad połowę pożywienia.
Taksonomia i systematyka
Gatunek został po raz pierwszy opisany naukowo przez Karola Linneusza w jego wydaniu Systema Naturae z 1758 roku pod obecnie obowiązującą nazwą binominalną. Jego opis brzmi: Lanius cauda cuneiformi lateribus alba, dorso cano, alis nigris macula alba, co tłumaczone jest jako „srokosz o trójkątnym ogonie z białymi brzegami, grzbiecie szarym, skrzydłach czarnych z białą plamą„. Żaden z innych srokoszy, w tym nawet mniejszy L. minor, dla którego opis wzorca ogona jest błędny, nie był uznawany przez Linneusza za osobny gatunek.
Nazwa binominalna zastąpiła skomplikowane i mylące opisy znajdujące się we wcześniejszych książkach przyrodniczych, które pełniły rolę źródeł dla szwedzkiego badacza. W swoim Fauna Svecica Linneusz nadał srokoszowi nazwę ampelis caerulescens, alis caudaque nigricantibus („błękitny woskowiec, skrzydła i ogon czarniawe„). Johann Leonhard Frisch z kolei w doskonałej kolorowanej rycinie nazwał ptaka pica cinerea sive lanius major („popielata sroka lub większy srokowiec”). Pomylił on jednak samca z samicą. Większość autorów przywołanych przez Linneusza – Eleazar Albin, Ulisse Aldrovandi, John Ray i Francis Willughby – określała srokosza mianem lanius cinereus major lub podobnie. Stanowiło to niemal dosłowny odpowiednik powszechnie używanej nazwy. Miejsce występowania gatunku, które podał Linneusz, to po prostu Europa.
Nazwa naukowa srokosza dosłownie oznacza „strażnik rzeźnik”. Lanius to łacińskie słowo oznaczające rzeźnika, a excubitor to strażnik lub wartownik. Odnosi się to do dwóch najbardziej charakterystycznych zachowań tych ptaków – nadziewanie zdobyczy na kolce oraz używania wyeksponowanych wierzchołków drzew lub słupów do obserwacji otoczenia w poszukiwaniu potencjalnych ofiar. Linneusz wybrał nazwę specyficzną excubitor ze względu na to, że gatunek „obserwuje nadlatujące jastrzębie i ogłasza obecność ptaków śpiewających„. Zachowanie to znalazło również zastosowanie w sokolnictwie, co później, z fantazją, opisał William Yarrell. Angielskie określenie „shrike” pochodzi od staroangielskiego scríc. Oznacza „krzyk” i nawiązuje do przenikliwego odgłosu wydawanego te ptaki.
Podgatunki srokosza
Wyróżnia się kilka podgatunków srokosza, zróżnicowanych pod względem geograficznym i morfologicznym:
- Lanius excubitor excubitor (w tym melanopterus – który może krzyżować się z sibiricus – oraz galliae). Gniazduje w umiarkowanej i subarktycznej części Europy kontynentalnej oraz w północno-zachodniej Syberii. Grzbiet ma średnio szary, a spód jasnoszary, z białymi plamami na lotkach pierwszorzędowych.
- Lanius excubitor homeyeri występuje w południowo-wschodniej Europie i południowo-zachodniej Syberii. Ma jaśniejszy grzbiet niż podgatunek excubitor i ciemniejszy, matowy spód. Posiada także więcej białego koloru na lotkach pierwszorzędowych i drugorzędowych.
- Lanius excubitor koenigi. Endemiczny dla Wysp Kanaryjskich.
- Lanius excubitor algeriensis występuje w północno-zachodniej Afryce.
- Lanius excubitor elegans zamieszkuje wschodnie Maroko, północno-wschodnią Mauretanię, północno-zachodnie Mali, północno-wschodni Sudan, Egipt oraz południowo-zachodni Izrael.
- Lanius excubitor leucopygos występuje w centralnej i południowej Mauretanii, południowym Czadzie oraz centralnym Sudanie.
- Lanius excubitor aucheri rozprzestrzeniony w środkowym Sudanie, północno-zachodniej Somalii, Iraku i Iranie.
- Lanius excubitor theresae gniazduje w południowym Libanie oraz północnym Izraelu.
- Lanius excubitor buryi endemiczny dla Jemenu.
- Lanius excubitor uncinatus endemiczny dla Socotry.
- Lanius excubitor lahtora występuje w Pakistanie, centralnych Indiach, południowym Nepalu oraz zachodnim Bangladeszu.
- Lanius excubitor pallidirostris zamieszkuje Azję Środkową oraz części północnych Chin, Iranu, Afganistanu i Pakistanu.
Opis
Srokosz to średniej wielkości ptak wędrowny. Wielkością porównywalny jest do dużego drozda. Osiąga długość od 22 do 26 cm. Waży zazwyczaj od 60 do 70 g. Niektóre podgatunki mogą być zauważalnie mniejsze lub większe. W przypadku podgatunku nominatywnego waga dorosłych osobników waha się od 48 do 81 g. Długość skrzydeł wynosi około 11,4 cm, a ogona 10,9 cm. Dziób mierzy około 23 mm. Stopy mają długość około 27,4 mm. Rozpiętość skrzydeł waha się od 30 do 36 cm.
Upierzenie górnych części ciała jest perłowo szare, z odcieniem brązowym u osobników zamieszkujących wschodnie rejony Eurazji. Policzki i broda, a także cienka, często trudna do dostrzeżenia kreska nad okiem, są białe. Czarna maska rozciąga się od dzioba przez oko aż do pokryw usznych. Obszar bezpośrednio nad dziobem jest szary. Pokrywy barkowe są białe, a skrzydła czarne z białą pręgą utworzoną przez nasady lotek pierwszorzędowych. Ogon jest czarny, długi i spiczasty na końcu. Zewnętrzne sterówki mają białe brzegowe pióra. Spód ciała jest biały, lekko przyciemniony szarością u większości podgatunków. Pierś jest zazwyczaj ciemniejsza. U podgatunków z rejonów Pacyfiku Północnego, a także u samic w innych częściach zasięgu, mogą występować słabe brązowe paski na piersi. Dziób jest duży, zakrzywiony na końcu i niemal czarny, choć u nasady dolnej szczęki jest jaśniejszy. Nogi i stopy są ciemnoszare.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Łęczak – brodziec leśny – trawnik
- Legwan obrożny – obróżkogwan pospolity
- Nurogęś – tracz nurogęś
- Co wiedziały starożytne cywilizacje? – cz. 1: Budownictwo
- Rasy ludzkie – co mówi nauka?
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Great_grey_shrike [dostęp: 08.02.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Marek Szczepanek. Licencja: CC BY-SA 3.0.
