Potrzeszcz (Emberiza calandra) to ptak z rzędu wróblowych, zaliczany do rodziny trznadli (Emberizidae), którą współczesna systematyka oddziela już od rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). To jeden z większych przedstawicieli swojej rodziny – masywny, o mocno prążkowanym, płowobrązowym upierzeniu. Samiec i samica wyglądają podobnie. Samce są jednak zazwyczaj nieco większe. Gatunek występuje od Europy Zachodniej i Afryki Północnej.
Taksonomia
Potrzeszcz został formalnie opisany przez szwedzkiego przyrodnika Karola Linneusza w 1758 roku, w dziesiątym wydaniu jego dzieła Systema Naturae. Do dziś zachował swoją pierwotną nazwę binominalną – Emberiza calandra. Typowe miejsce występowania, jakie wskazał Linneusz, to Szwecja. Nazwa rodzajowa Emberiza pochodzi od staroniemieckiego słowa Embritz. Oznacza trznadla. Epitet gatunkowy calandra wywodzi się z języka greckiego. Odnosi się do skowronka kalandry. W przeszłości gatunek bywał klasyfikowany w osobnym, monotypowym rodzaju Miliaria.
Wyróżnia się dwa podgatunki potrzeszcza:
- E. c. calandra Linnaeus, 1758 występuje w Afryce Północno-Zachodniej, na Wyspach Kanaryjskich oraz w Europie. Spotkać go można aż po Turcję, Kaukaz i północny Iran;
- E. c. buturlini Johansen, 1907 zamieszkuje region Bliskiego Wschodu oraz północno-zachodnie Chiny.
Dawniej proponowane podgatunki, takie jak clanceyi, thanneri, kleinschmidti, algeriensis, graeca, volhynica, sarmatia i ignobilis, zostały obecnie uznane za synonimy podgatunku nominatywnego.
Systematyka
Potrzeszcz bywał niegdyś klasyfikowany w osobnym, monotypowym rodzaju Miliaria. Tłumaczono to brakiem wyraźnego dymorfizmu płciowego, odmiennym okresem pierzenia oraz różnicami w budowie dzioba i skrzydeł w porównaniu do innych trznadli. Najnowsze analizy genetyczne wykazały, że różnice molekularne są zbyt niewielkie, by uzasadnić taką odrębność taksonomiczną.
Opis potrzeszcza
Potrzeszcz wyróżnia się wśród trznadli nietypowym brakiem wyraźnego dymorfizmu płciowego. Samiec i samica mają niemal identyczne upierzenie. Samce są jednak średnio o 20% większe od samic. To masywny ptak o długości ciała od 16 do 19 cm, z charakterystycznie ciemnym okiem i żółtawym dziobem. Samce nie mają jaskrawych barw, zwłaszcza na głowie. Odróżnia je to od innych przedstawicieli rodzaju Emberiza. Samce i samice przypominają nieco skowronki. Wierzch ciała jest szarobrązowy i mocno prążkowany, a spód biały z kreskowaniem na piersi i bokach. Prążkowanie układa się w obrożę wokół gardła. Mniejsze pokrywy skrzydłowe są ciemne z wyraźnymi, białymi końcówkami. Ogon jest jednolicie brązowy i pozbawiony wzorów.
Śpiew samca to powtarzalny, metaliczny dźwięk. Często porównywany jest do brzęku kluczy. Pieśń zwykle rozbrzmiewa z niskiego krzewu, słupka ogrodzenia lub przewodu telefonicznego.
Zasięg występowania
Potrzeszcz gniazduje w Europie Południowej i Środkowej, Afryce Północnej oraz w Azji aż po Kazachstan. Choć większość populacji to ptaki osiadłe, osobniki zamieszkujące chłodniejsze rejony Europy Środkowej i Azji podejmują sezonowe wędrówki na południe.
Ptak ten preferuje otwarte tereny z rozproszonymi drzewami. Najczęściej spotkać go można na polach uprawnych, ugorach i nieużytkach porośniętych chwastami. Gatunek odnotował dramatyczny spadek liczebności w Europie Zachodniej, zwłaszcza na skutek intensyfikacji rolnictwa, które pozbawia ptaki dostępu do nasion chwastów i owadów – podstawowego pożywienia, szczególnie istotnego podczas karmienia piskląt. Potrzeszcz całkowicie wyginął niedawno w Walii i Irlandii, gdzie jeszcze niedawno był gatunkiem pospolitym.
Potrzeszcz – zachowanie i ekologia
Pożywienie i sposób żerowania
Potrzeszcz żywi się głównie nasionami roślin. W okresie lęgowym chętnie poluje także na owady, zwłaszcza świerszcze. Stanowią one ważne źródło białka dla rozwijających się piskląt.
Rozród
W sezonie lęgowym samce bronią terytoriów. Mogą tworzyć związki poligeniczne, łącząc się nawet z trzema samicami. Mimo to, ponieważ stosunek liczbowy samców do samic w populacji wynosi zazwyczaj 1:1, część samców pozostaje bez partnerki w danym sezonie. Ich udział w opiece nad potomstwem jest ograniczony. Nie budują gniazd, nie wysiadują jaj, a młode dokarmiają dopiero wtedy, gdy są już wyraźnie podrośnięte.
Lęgi
Potrzeszcz wyprowadza zazwyczaj dwa lęgi w roku – w okresie od maja do czerwca. Gniazdo budowane jest na ziemi, starannie ukryte w gęstej kępie traw. Konstrukcja powstaje z suchych łodyżek roślin zielnych, liści traw oraz butwiejących fragmentów roślin. Wnętrze wyściełane jest drobnymi korzonkami i niewielką ilością zwierzęcego włosia.
W zniesieniu znajduje się zazwyczaj od 4 do 5 jaj o beżowym lub niebieskawym tle, pokrytych nieregularnymi plamkami i cienkimi żyłkami. Inkubacją zajmuje się wyłącznie samica. Trwa ona około dwóch tygodni. Pisklęta pozostają w gnieździe przez 9 do 12 dni. Po jego opuszczeniu są jeszcze nielotne i przez pewien czas pozostają zależne od opieki rodziców.
Status i ochrona
W Anglii potrzeszcz objęty jest działaniami ochronnymi prowadzonymi w ramach rządowego programu Environmental Stewardship. Agencja rządowa Natural England oferuje rolnikom specjalne dotacje na wdrażanie praktyk przyjaznych temu gatunkowi – pozostawianie pasów chwastów, ograniczanie stosowania pestycydów czy utrzymywanie miedzi i ugorów, które zapewniają ptakom pokarm i miejsca lęgowe. To odpowiedź na gwałtowny spadek liczebności potrzeszcza a w wyniku intensyfikacji rolnictwa.
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje potrzeszcza za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Według szacunków BirdLife International z 2015 roku globalna populacja gatunku może liczyć od 180 do 320 milionów dorosłych osobników.
W Polsce potrzeszcz objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Na krajowej Czerwonej liście ptaków został jednak sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC). Jego liczebność na niektórych obszarach znacząco się zmniejsza.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Poproch cetyniak
- Połozowate
- Czy ryba to zwierzę?
- Życie w (neo)pogańskim świecie
- Niedźwiedziopsy – czy powrócą?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Corn_bunting [dostęp: 28.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: El Golli Mohamed. Licencja: CC BY-SA 4.0.
