Poproch cetyniak (Bupalus piniarius, B. piniaria) to gatunek ćmy z rodziny miernikowcowatych (Geometridae). Zaliczana jest do plemienia Bupalini w obrębie podrodziny Ennominae. Powszechnie występuje w zachodniej części Palearktyki, na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej. Obecność motyla w innych regionach budzi wątpliwości. Na wschodzie zasięg poprocha cetyniaka rozciąga się aż po Syberię i Obwód Amurski.
Wyróżnia się trzy główne podgatunki:
– Bupalus piniaria bernieri (de Lajonquière, 1958),
– Bupalus piniaria espagnolus (Eitschberger & Steiniger, 1975),
– Bupalus piniaria piniaria (Linnaeus, 1758) – forma nominatywna.
Dwa inne podgatunki, flavescens (White, 1876) oraz mughusaria (Gumppenberg, 1887), najczęściej traktowane są jako nieodróżnialne od formy typowej. Poza nimi opisano także liczne odmiany morfologiczne, w tym formę kolleri. Ich taksonomiczna odrębność pozostaje dyskusyjna.
Opis
Poproch cetyniak zasiedla przede wszystkim lasy iglaste. Dorosłe osobniki pojawiają się zwykle w maju i czerwcu. Na północy zasięgu ich aktywność może się przeciągać nawet do sierpnia. Rozpiętość skrzydeł wynosi od 34 do 40 mm. Gatunek cechuje duża zmienność morfologiczna oraz silny dymorfizm płciowy. Najłatwiej dostrzec go w budowie czułków. Samce mają je grzebykowate, a samice – nitkowate. Samice są też bardziej krępe, zwłaszcza gdy są wypełnione dojrzałymi jajami.
Skrzydła samców mają jasne tło – białe u osobników z północy i żółte u południowych populacji – z wyraźnie ciemnymi brzegami i plamami. Samice są mniej kontrastowe, utrzymane w odcieniach żółci lub brązu, z lekko zarysowanymi przepaskami poprzecznymi. U obu płci końcówki skrzydeł są najciemniejsze. Spodnia strona skrzydeł jest mniej zróżnicowana – przednie mają barwę pomarańczowo-brązową z ciemniejszymi końcami, a tylne są marmurkowo jasnobrązowe z białawym pasem biegnącym wzdłuż skrzydła. U samców pas ten jest szerszy, a końcówki skrzydeł – ciemniejsze. Samice mają bardziej kontrastowy rysunek. Wszystkie skrzydła są zakończone krótką frędzlą z naprzemiennie białych i brunatnych włosków. Gatunek wykazuje znaczne predyspozycje do powstawania gynandromorfów. Czyni go to łatwym do rozpoznania w przypadkach obustronnych cech płciowych.
Gąsienice potrafią wyrządzać znaczne szkody w uprawach leśnych. Są zielone, z jaśniejszymi liniami. Żerują głównie na sosnach. Szczególnie chętnie wybierają sosny zwyczajne (Pinus sylvestris) i czarne (P. nigra). Zdarza się jednak, że atakują też daglezję zieloną (Pseudotsuga menziesii), modrzewie (Larix) czy świerki, m.in. świerk pospolity (Picea abies). Rozwijają się w czterech do sześciu stadiach larwalnych. Następnie przepoczwarzają się w glebie, gdzie spędzają zimę.
Taksonomia poprocha cetyniaka
Poproch cetyniak, pierwotnie opisany pod nazwą Phalaena piniaria, to gatunek typowy dla rodzaju Bupalus. Nazwa została ustanowiona przez angielskiego zoologa Williama Elforda Leacha w 1815 roku. Co ciekawe, Bupalus to również imię greckiego rzeźbiarza z VI wieku p.n.e. Gatunek stał się podstawą nie tylko dla nazwy rodzaju, ale również dla całego plemienia Bupalini. W przeszłości funkcjonowały także inne, dziś już nieużywane, synonimy nomenklatoryczne: Catograpta, Chleuastes, Phaophyga oraz zajęta wcześniej nazwa Bupala. Epitet gatunkowy piniaria nawiązuje do sosny (Pinus) – głównej rośliny żywicielskiej larw.
Biotop
Poproch cetyniak zasiedla zróżnicowane tereny – od nizin, przez pogórza, aż po rejony górskie. W Polsce spotykana jest do wysokości około 600 m n.p.m. Jego naturalnym biotopem są przede wszystkim bory sosnowe oraz lasy mieszane, w których dominuje lub występuje sosna. To właśnie obecność tego drzewa warunkuje obecność gatunku, zarówno na dużych powierzchniach leśnych, jak i w mniejszych kompleksach.
Poproch cetyniak – zasięg występowania
Poproch cetyniak występuje na rozległym obszarze. Spotkać go można od Europy Środkowej i Północnej, przez Kaukaz, po znaczną część Syberii i góry Ałtaj. Dorosłe osobniki obserwuje się już na początku maja, a w cieplejszych latach także we wrześniu.
Po odbyciu rójki samice składają jaja na zeszłorocznych igłach sosnowych – zwykle po 100–120 sztuk. Zdarzają się przypadki złożenia nawet 200 jaj. Jaja układane są w rządkach liczących od kilku do kilkudziesięciu (najczęściej do 30) sztuk. W początkowej fazie gradacji na jednej igle może znaleźć się od 10 do 30 jaj. Później ich liczba spada zazwyczaj do 1–3.
Rozwój i zachowanie
Gąsienica
Larwy wylęgają się po 2–4 tygodniach od złożenia jaj. Młoda gąsienica mierzy około 3 mm długości. Ma jasnozielone ciało, brązową głowę, trzy pary nóg tułowiowych i dwie pary odnóży odwłokowych. W ciągu życia przechodzi cztery linienia. Żeruje wyłącznie na igłach. Zjada je od późnej wiosny do późnej jesieni. Gąsienice prowadzą nocny tryb życia. Za dnia przybierają maskującą pozycję. Układają się wzdłuż igły, co utrudnia ich zauważenie.
Pod koniec października larwy opuszczają się z drzew na przędzy, po czym tworzą kolebki w warstwie próchnicznej gleby (rzadziej w glebie mineralnej) i przepoczwarzają się. Poczwarka początkowo ma barwę oliwkowozieloną. Później staje się rdzawobrunatna z oliwkowym odcieniem na skrzydłach. Jej długość waha się od 7 do 15 mm. Kremaster zakończony jest pojedynczym kolcem. Gatunek rozwija jedno pokolenie rocznie.
Gąsienice żerują przede wszystkim na sośnie. Obserwowano je jednak także na świerku, jodle i jałowcu.
Postać dorosła – imago
Rójka odbywa się w ciągu dnia – od czerwca do września – przy słonecznej, bezwietrznej pogodzie, zwykle w godzinach przedpołudniowych. Motyle latają niezbyt sprawnie. Poruszają się skaczącym, nierównym torem. Reagują na głośne dźwięki.
Znaczenie gospodarcze brudnicy pędówki
Poproch cetyniak ma istotne znaczenie gospodarcze, szczególnie w leśnictwie. Jest gatunkiem monofagicznym. Larwy żerują głównie na sośnie. Największe szkody powoduje jesienią. Intensywne żerowanie może doprowadzić do ogołocenia koron z igieł. Choć jednorazowe uszkodzenie nie prowadzi do obumarcia drzewostanu, wpływa negatywnie na jego kondycję. Korony regenerują się powoli, wierzchołki często ulegają deformacjom, a drzewa tworzą tzw. suchoczuby. Osłabieniu ulega przyrost wysokości oraz masy drewna.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Pomrowik plamisty – pomrowik siatkowany
- Połozowate
- Ile żyje patyczak, jak o nie dbać oraz co jedzą
- Pradawne skamieniałości – czym są trylobity?
- Sztuczna inteligencja – czy doprowadzi do końca świata?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Bordered_white [dostęp: 28.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Didier Descouens. Licencja: CC BY-SA 4.0.
