Potrzos (zwyczajny) (Emberiza schoeniclus) to ptak wróblowy z rodziny trznadli. Większość współczesnych ornitologów oddziela go dziś od zięb. Nazwa rodzajowa Emberiza wywodzi się ze staroniemieckiego Embritz. Oznacza trznadla. Epitet gatunkowy schoeniclus pochodzi z języka starogreckiego. Skhoiniklos był określeniem bliżej nieznanego ptaka żyjącego w pobliżu wód. Gatunek gniazduje w całej Europie i dużej części strefy palearktycznej. Zimę spędza na południu. Populacje z cieplejszych rejonów zachodnich i południowych pozostają na miejscu. Najczęściej spotyka się go w trzcinowiskach. Zasiedla jednak również suche, otwarte tereny – wrzosowiska i pola uprawne. W Wielkiej Brytanii występuje na charakterystycznych łąkach z trzęślicą modrą i sitowiem, które zaliczane są do siedlisk priorytetowych w ramach krajowego programu ochrony bioróżnorodności. Preferuje gleby słabo przepuszczalne, obojętne lub kwaśne, występujące zarówno na nizinach, jak i w strefie pogórza.
Taksonomia
Potrzos zwyczajny został opisany po raz pierwszy przez szwedzkiego przyrodnika Karola Linneusza w 1758 roku, w dziesiątej edycji jego dzieła Systema Naturae. Nadano mu nazwę Fringilla schoeniclus. Później został przeniesiony do rodzaju Emberiza, który Linneusz utworzył w tym samym tomie. Epitet gatunkowy schoeniclus pochodzi od starogreckiego słowa skhoiniklos, używanego przez greckich autorów na określenie nieznanego dziś ptaka żyjącego w pobliżu wód. Choć Linneusz wskazał Europę jako miejsce występowania gatunku, obecnie typowe stanowisko ogranicza się do Szwecji. Wyróżnia się aż 19 podgatunków potrzosa.
Rodzina trznadli (Emberizidae) obejmuje około 300 gatunków ptaków ziarnożernych. Większość nich występuje wyłącznie na kontynentach amerykańskich. Sam rodzaj Emberiza, do którego należy potrzos, liczy ponad 40 gatunków. Jest charakterystyczny wyłącznie dla Starego Świata. W jego obrębie najbliższymi krewniakami potrzosa są trznadel mandżurski, a także trznadel szarogłowy. Niektórzy badacze klasyfikują dziś te gatunki w odrębnym rodzaju Schoeniclus.
Systematyka
W klasyfikacji taksonomicznej potrzos zwyczajny bywa zaliczany do rodzaju Emberiza. Niektórzy systematycy traktują część jego azjatyckich krewniaków jako odrębną grupę (Schoeniclus). Obecnie wyróżnia się kilkanaście podgatunków Emberiza schoeniclus. Ich zasięg obejmuje niemal całą Europę oraz rozległe obszary Azji. Spotkać je można od Atlantyku po wybrzeża Pacyfiku.
Formą nominatywną jest S. s. schoeniclus, spotykany w zachodniej, północnej i środkowej Europie aż po północną Rosję. Na Półwyspie Iberyjskim występują dwa odrębne podgatunki: lusitanica w północno-zachodniej Hiszpanii i Portugalii oraz witherbyi – na południu Hiszpanii, południu Francji i wyspach zachodniej części Morza Śródziemnego. Obszar Włoch i wybrzeży Adriatyku zajmuje intermedia, a Bałkany reprezentują formy tschusii i reiseri. We wschodniej części zasięgu zobaczymy m.in. caspius (Kaukaz i północny Iran), korejewi (Iran i Turkmenistan) oraz pyrrhuloides – potrzos grubodzioby, zamieszkujący Kazachstan.
Na Syberii i w Azji Środkowej występują kolejne formy: passerina, parvirostris, pallidior, pyrrhulina czy harterti. Niektóre z nich sięgają aż po Mongolię, Koreę i północno-wschodnie Chiny. Najdalej wysuniętymi na wschód podgatunkami są centralasiae i zaidamensis. Ich obecność stwierdzono na terenach zachodnich i centralnych Chin. Tak szeroki zasięg geograficzny świadczy o wyjątkowej plastyczności ekologicznej gatunku i jego zdolności do adaptacji w zróżnicowanych środowiskach – od trzcinowisk i łąk po obszary półpustynne i górskie kotliny.
Opis potrzosa zwyczajnego
Potrzos zwyczajny to ptak średniej wielkości. Osiąga długość od 13,5 do 15,5 cm. Waży od 10 do 28 gramów. Ma krótki, ale silny dziób przystosowany do zjadania nasion. Samiec wyróżnia się czarną głową i gardłem, białą obrożą na szyi oraz jasnym spodem ciała. Grzbiet ma wyraźnie prążkowany w odcieniach brązu. Samica jest znacznie skromniej ubarwiona. Jej głowa jest brązowa, pokryta prążkami, a spód ciała ma delikatniejsze kreskowanie. Śpiew samca to powtarzalne, krótkie srip, łatwe do rozpoznania podczas sezonu lęgowego.
Rozmnażanie
Sezon lęgowy potrzosa rozpoczyna się zazwyczaj na początku kwietnia. Trwa do końca sierpnia. Jego długość zależy od położenia geograficznego i wysokości nad poziomem morza. Gatunek jest monogamiczny. Gniazdo budowane jest w krzewach lub kępach trzcin z gałązek, traw i źdźbeł. Jego wnętrze wyściełane jest drobniejszym materiałem – sierścią, mchem i cienkimi korzonkami. Samica składa zwykle od 4 do 5 oliwkowoszarych jaj z charakterystycznymi, cienkimi jak włos kreskami, typowymi dla trznadli. Wysiadywanie trwa od 12 do 15 dni. Po wykluciu się piskląt oboje rodzice uczestniczą w karmieniu młodych.
Biotop
Potrzos preferuje tereny podmokłe z gęstą roślinnością zielną – przede wszystkim trawy i wysokie zioła. Szczególnie chętnie zasiedla obszary sąsiadujące z trzcinowiskami, zaroślami wiklinowymi oraz kępami wierzb. Tego typu siedliska zapewniają mu zarówno odpowiednią osłonę do gniazdowania, jak i łatwy dostęp do pożywienia. Czyni je to kluczowymi dla przetrwania gatunku.
Potrzos zwyczajny – status
Potrzos zwyczajny nie jest obecnie zagrożony wyginięciem. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) klasyfikuje go jako gatunek najmniejszej troski. Europejska populacja szacowana jest na co najmniej 4,8 miliona par lęgowych. Największe zagęszczenie występuje w Szwecji, Polsce i Norwegii. W ostatnich latach obserwuje się natomiast spadek liczebności potrzosa w takich krajach jak Norwegia, Szwecja, Dania i Niemcy. Budzi to niepokój ornitologów i specjalistów zajmujących się ochroną siedlisk.
Występowanie
Potrzos zwyczajny zamieszkuje niemal całą Europę oraz rozległe tereny Azji. Populacje z południa i zachodu kontynentu prowadzą osiadły tryb życia. Ptaki z chłodniejszych regionów są wędrowne. Zimowiska tych ostatnich znajdują się głównie w południowo-zachodniej Europie oraz w północnej Afryce. W Polsce gatunek występuje na całym niżu. Choć ogólnie gniazduje niezbyt licznie, w niektórych rejonach – szczególnie na pojezierzach – jego populacja jest lokalnie liczna, a nawet bardzo liczna.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Potrzeszcz
- Poproch cetyniak
- Jakie dinozaury żyły w Polsce?
- Największy ssak na świecie – płetwal błękitny
- Niedźwiedziopsy – czy powrócą?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Common_reed_bunting [dostęp: 30.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Steve Jurvetson. Licencja: CC BY 2.0.
