Połozowate (Colubridae) to największa rodzina wśród węży. Obejmuje aż 249 rodzajów. Nazwa wywodzi się z łacińskiego słowa coluber, oznaczającego „węża”. Choć najstarsze skamieniałości przedstawicieli tej grupy pochodzą z późnego eocenu, naukowcy podejrzewają, że ich korzenie sięgają jeszcze dalej. Węże z rodziny połozowatych występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy.
Opis
Połozowate to niezwykle zróżnicowana grupa węży. Różnią się nie tylko wielkością i kształtem ciała, ale także ubarwieniem i wzorami na skórze. Spotkać je można w niemal każdym typie środowiska. Występują od wód słonawych, przez pustynie i lasy górskie, po środowiska wodne, naziemne, nadrzewne, półdrzewne, a nawet częściowo podziemne.
Większość przedstawicieli tej rodziny to płochliwe i niegroźne węże, które nie posiadają jadu lub produkują toksyny nieszkodliwe dla ssaków, w tym ludzi. Istnieją jednak wyjątki. Ukąszenia niektórych gatunków mogą mieć poważne skutki, wymagające pilnej interwencji medycznej. Do najbardziej niebezpiecznych zalicza się m.in. afrykańskie boomslangi i węże z rodzaju Thelotornis (tzw. twig snakes), a także azjatyckie Rhabdophis. Jad tych ostatnich doprowadził do potwierdzonych zgonów u ludzi.
Wiele połozowatych to tzw. węże tylnokłujące (opisthoglyphous). Posiadają krótkie, rowkowane zęby jadowe umieszczone z tyłu górnej szczęki. Uważa się, że taki układ uzębienia pojawiał się wielokrotnie u łuskonośnych i może stanowić przedsmak bardziej zaawansowanych kłów jadowych, występujących u żmij i kobr. Podczas polowania węże te przesuwają szczęki do tyłu, aby zęby cięły tkankę ofiary. Pozwala to skuteczniej aplikować jad, ale wymaga dłuższego „przeżuwania”. Niektóre połozowate wykazują także typ uzębienia nazywany proteroglificznym, z kłami umieszczonymi z przodu górnej szczęki, za którymi znajdują się drobne zęby.
Większość połozowatych składa jaja (są jajorodne), których liczba zależy od gatunku i rozmiaru samicy. Część węży z podrodzin Natricinae i Colubrinae jest żyworodna. Samice rodzą wówczas w pełni rozwinięte młode. Liczba potomstwa zależy od konkretnego gatunku i wielkości dorosłych osobników.
Charakterystyka połozowatych
Połozowate, jak wszystkie węże, są pozbawione kończyn. Charakterystyczną dla tej rodziny cechą anatomiczną jest zredukowane lub całkowicie nieobecne lewe płuco – niekiedy zastępowane tzw. płucem tchawicznym. Poza tym gady te mają dobrze rozwinięte jajowody, a ich kość przedszczękowa (premaxillare) nie posiada zębów. Kości szczękowe (maxillaria) są ułożone wzdłużnie i wyposażone w zęby – lite lub rowkowane. Żuchwa pozbawiona jest kości wieńcowej (coronoideum). Zawiera jednak zęby na kości zębowej (dentale).
Układ krwionośny również wykazuje typowe dla połozowatych cechy. Funkcjonuje tylko lewa tętnica szyjna, a tętnice międzyżebrowe (intracostal arteries) odchodzą od aorty grzbietowej co kilka segmentów tułowia. W przeciwieństwie do niektórych innych rodzin węży połozowate nie posiadają receptorów podczerwieni w postaci dołków termicznych ani innych zagłębień na czaszce. Ich nerwy wzrokowe przechodzą przez otwory w czaszce (foramina optica), które najczęściej przebijają połączenia kości czołowej, ciemieniowej i podstawno-klinowej (frontalis–parietalis–parasphenoidalis).
Połozowate – największa i najbardziej zróżnicowana rodzina węży
Rodzina połozowatych znana również jako wężowate lub węże właściwe, należy do grupy Alethinophidia. Obejmuje ponad połowę wszystkich współcześnie żyjących gatunków węży. W maju 2025 roku do połozowatych zaliczano 2156 z 4187 znanych gatunków. Stanowiło to około 51,5% całej herpetofauny wężowej.
Tradycyjny podział i kontrowersje taksonomiczne
W klasycznym ujęciu rodzina Colubridae dzieli się na liczne podrodziny, w tym m.in.: Boodontinae, Calamariinae, Colubrinae, Dipsadinae (ślimaczarze), Homalopsinae, Natricinae (zaskrońcowate), Pareatinae, Psammophiinae, Pseudoxenodontinae, Pseudoxyrhophiinae, Xenodermatinae oraz Xenodontinae. Wyniki badań molekularnych z ostatnich dwóch dekad podważają jednak spójność tej klasyfikacji.
Coraz więcej danych sugeruje, że tak szeroko definiowana rodzina połozowatych może być parafiletyczna. Oznacza to, że zawierałaby przodków innych rodzin, jak zdradnicowate (Elapidae) i żmijowate (Viperidae), które jednak tradycyjnie nie są do niej zaliczane. Część podrodzin – m.in. Pseudoxyrhophiinae i Psammophiinae – okazuje się być bliżej spokrewniona ze zdradnicowatymi niż z resztą połozowatych.
Nowoczesne podejścia systematyczne
Lawson i współpracownicy (2005) zaproponowali przeniesienie podrodzin Psammophiinae, Pseudoxyrhophiinae, Xenodermatinae oraz większości przedstawicieli Boodontinae do rodziny zdradnicowatych. Dodatkowo uznali Pareatinae i Homalopsinae za osobne rodziny. W kolejnych latach Vidal i in. (2007) poszli jeszcze dalej. Według ich koncepcji Colubridae ogranicza się jedynie do Colubrinae, Calamariinae oraz nowo utworzonej podrodziny Grayiinae, obejmującej rodzaj Grayia.
Jeszcze bardziej zredukowaną wersję rodziny zaproponowali Zaher i in. (2009). Zdefiniowali Colubridae wyłącznie jako dawną podrodzinę Colubrinae. Z kolei Pyron i współautorzy (2011) włączyli do tej rodziny m.in. Colubrinae, Calamariinae, Grayiinae, Natricinae, Pseudoxenodontinae, Dipsadinae oraz nowo utworzoną Scaphiodontophiinae. W kolejnej pracy (2013) zamienili ją na Sibynophiinae, obejmującą rodzaje Sibynophis i Scaphiodontophis.
W świetle tych ustaleń coraz wyraźniej rysuje się potrzeba rewizji i uporządkowania systematyki połozowatych, tak by odzwierciedlała rzeczywiste pokrewieństwa, a nie jedynie cechy morfologiczne.
Aktualny podział systematyczny połozowatych
Współczesna klasyfikacja rodziny Colubridae, oparta na analizach molekularnych przedstawionych m.in. przez Pyrona i współpracowników (2010,2013), znacznie odbiega od tradycyjnego ujęcia. Zgodnie z nowoczesną systematyką, akceptowaną także przez serwis Reptile Database, do połozowatych zalicza się obecnie osiem podrodzin:
- Ahaetuliinae
- Calamariinae
- Colubrinae
- Grayiinae
- Pseudoxenodontinae
- Sibynophiinae
- Dipsadinae – ślimaczarze
- Natricinae – zaskrońcowate
Ten zredukowany podział odzwierciedla aktualne rozumienie pokrewieństw wśród węży i eliminuje grupy, które wcześniej uznawano za część Colubridae, lecz okazały się bliżej spokrewnione z innymi rodzinami. Taka klasyfikacja uwzględnia zarówno dane genetyczne, jak i filogenezę molekularną. Stanowi obecnie najczęściej przyjmowany schemat taksonomiczny dla tej najliczniejszej rodziny węży.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Polatucha syberyjska
- Płochacz pokrzywnica – pokrzywnica
- Jakie dinozaury żyły w Polsce?
- Największy ssak na świecie – płetwal błękitny
- Naukowcy zadziwieni asymetrią galaktyk wokół Galaktyki Andromedy
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Colubridae [dostęp: 24.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Steve Jurvetson. Licencja: CC BY 2.0.
