Życie w (neo)pogańskim świecie

Pogaństwo i jego wartości powoli, acz nieubłaganie, wracają na scenę duchowo-religijną świata. Chrześcijanie będą musieli się z nim zmierzyć.

Kiedy słyszymy wyraz pogaństwo, automatycznie nasuwa nam się skojarzenie z dawnymi, przedchrześcijańskimi, politeistycznymi wierzeniami Greków i innych ludów świata. Samo słowo posiadało jednak zawsze wydźwięk pejoratywny. Pierwotnie odnosiło się do politeizmu grecko-rzymskiego, w którym przez jeszcze jakiś czas trwali wiejscy mieszkańcy przechodzącego chrystianizację cesarstwa rzymskiego. W końcu wywodzi się ono od łacińskiego wyrazu paganus, który oznacza ‘wiejski’.

Z czasem pogaństwo zaczęło oznaczać po prostu religie etniczne wyznające politeizm (wielobóstwo) lub animizm (duchy w przyrodzie), skoncentrowane na czczeniu istot nadprzyrodzonych związanych z przyrodą, zaspokajaniu ich za pomocą ofiar, wykonywaniu obrzędów uobecniających wydarzenia z zamierzchłego, tzw. świętego czasu (np. kult płodności), czasami o charakterze ezoterycznym, a także praktyk wróżbiarskich lub magicznych. I dzisiaj do tych starożytnych czasów nawiązuje ruch neopogański.

Jest to ruch mocno niejednolity. Można go podzielić na dwa główne nurty: eklektyczny i rekonstrukcyjny. Ten pierwszy bierze określone elementy z różnych tradycji pogańskich, na przykład czarownictwo, które stanowi sedno ruchu Wicca. Drugi natomiast obejmuje ruchy pragnące zrekonstruować konkretną tradycję etniczną, a należą do nich np. grecki hellenizm, neopogaństwo celtyckie czy słowiańskie rodzimowierstwo. Stąd neopogaństwo jest w dużej mierze europocentryczne. Jednak istnieją także ruchy bliskowschodnie, jak egipski kemetyzm czy fascynacja tradycjami rdzennych Amerykanów.

Wpływ pogaństwa na społeczeństwo XXI wieku

Pomimo powstania tak wielu różnych grup neopogańskich na świecie, należy do nich tylko garstka ludzi. Polski ruch rodzimowierców zrzeszonych w kilku organizacjach liczy jedynie 3500 wyznawców, choć liczba ta mocno rośnie od kilku lat¹. Stanowią zatem swego rodzaju fanaberię niektórych ludzi Zachodu, którzy są zmęczeni współczesnym konsumpcjonizmem i pragną więcej od życia. Ale prawda jest taka, że pomimo niskiej popularności ruchów neopogańskich, pogaństwo otacza nas niemal z każdej strony.

Stosunkowo bliski neopoganom jest eklektyczny, ale nie ściśle neopogański, ruch New Age (Nowej Ery), który inkorporuje całą gamę zjawisk duchowych i okołonaukowych, jak ufologia. Obecnie jednak pozostaje rozmyty w szerszym społeczeństwie. Stało się tak, ponieważ różne postulaty społeczne bliskie temu ruchowi i neopoganom, jak feminizm czy ochrona przyrody, zyskały szerszy posłuch w świeckim społeczeństwie, stając się postulatami szerokich ruchów społecznych i politycznych, które nie mają charakteru religijnego. Można zatem określić je jako pogaństwo naturalistyczne lub humanistyczne. Częściowo pozwala ono na wiarę w istoty nadprzyrodzone, traktuje ją jednak w sposób agnostyczny lub jako coś terapeutycznego.

Niemniej cała szeroka kultura zachodnia, zwłaszcza pod wpływem przemysłu filmowego Hollywood, jest wystawiona na wpływy pogańskie. Najbardziej klasyczny przykład to cała seria książek i filmów Harry Potter wykorzystująca motyw czarnoksięstwa. Motywy pogańskie, folklorystyczne i mitologiczne wykorzystują także liczne dzieła z konwencji fantasy i horroru, a w nowoczesnym, ufologicznym wydaniu, także niektóre dzieła fantastycznonaukowe, jak np. Wojna światów czy Bliskie spotkania trzeciego stopnia. Zjawisko to jest wszechobecne również w przemyśle muzycznym.

Wartości pogańskie kontra wartości chrześcijańskie

To wszystko sprawia, że niemal każdy człowiek żyjący w naszym zachodnim społeczeństwie obraca się w swoistej mentalności pogańskiej czy neopogańskiej. Wszyscy bowiem jesteśmy otoczeni ruchami społeczno-politycznymi i dziełami kultury, które w ten czy inny sposób próbują nam przekazać pogańskie wartości. A te opierają się na celebracji tego, co ziemskie, zmysłowe i immanentne (w przeciwieństwie do tego, co niebiańskie, duchowe i transcendentne), ponieważ według nich to świat jest czymś świętym². A jest on tym bardziej święty, kiedy nie ma lub nie znamy żadnych bogów, co widać w pogaństwie naturalistycznym.

Dlatego dawne społeczeństwa pogańskie często nie znały pojęcia ponadczasowego, moralnego dobra i zła lub grzechu. Kierowało nimi przede wszystkim pragnienie zachowywania porządku, również kosmicznego. Moralnie były jednak mniej lub bardziej zepsute. Wiele kultur praktykowało dzieciobójstwo oraz różne formy zepsucia seksualnego. Formy te często były podszyte otoczką religijno-mityczną, np. składanie ofiar z dzieci, obrzędy płodności czy prostytucja sakralna. Choć dzisiejsze formy pogaństwa są inne, to opierają się o te same zasady: celebracja tego grzesznego świata jako rzekomo idealnego.

Powyższe wartości bardzo często stoją w sprzeczności z wartościami chrześcijańskimi, biblijnymi. Te bowiem nakazują nie zabijać nikogo, w tym nienarodzonych dzieci, a także unikać wszelkiej rozwiązłości seksualnej, ograniczając tę sferę tylko do małżeństwa. Ale dzisiejszy świat jest w wielu aspektach daleki od tychże wartości. Seksualność człowieka i świętość małżeństwa ponownie zostały mocno wypaczone, choć trochę inaczej. Wielu też nie przejmuje się losem nienarodzonych dzieci, jakkolwiek przejmujemy się losem dzieci w ogóle. Jest to zatem świat wyznający moralność świecko-pogańską³, gdzie wartości chrześcijańskie tracą na znaczeniu, na co uwagę zwracają filozofowie tacy jak Chantal Delsol⁴.

Pogaństwo w chrześcijaństwie

Tak to przynajmniej wygląda w odbiorze społecznym. Z jednej strony mamy wartości świecko-pogańskie, a z drugiej wartości chrześcijańskie. Ta dychotomia nie jest jednak taka prosta, ponieważ dawno temu samo chrześcijaństwo zaczerpnęło elementy ze starożytnego pogaństwa. W późnym cesarstwie rzymskim Kościół bowiem schrystianizował wiele pogańskich praktyk, nadając im chrześcijańską formę i tożsamość. Choć jedne rzeczywiście brzmią niewinnie, to inne są nie do pogodzenia z biblijnym chrześcijaństwem. Należy do nich m.in. kult obrazów i posągów, który w Biblii jest surowo zabroniony⁵.

Niemniej owe pogańskie praktyki skutecznie przybrały postać chrześcijaństwa i dominowały w Europie przez całe średniowiecze. I to do tego stopnia, że niemal wyparły wierzenia czysto pogańskie, spychając je do podziemia. Zaczęły się one ujawniać ponownie dopiero w czasach renesansowych, w tym w okresie Reformacji protestanckiej, kiedy rozwinęła się nieco czystsza forma chrześcijaństwa, a później w okresie Oświecenia i romantyzmu. Od tego czasu wartości pogańskie, zwłaszcza w formie subtelnej, ale nie tylko, rosną w siłę. I będą dalej rosnąć w siłę wraz z narastaniem kryzysu klimatycznego i kryzysu w łonie chrześcijaństwa.

Niektórzy współcześni poganie chcieliby nawet, aby nadszedł czas, kiedy dojrzała forma pogaństwa wyjdzie na świat i go zdominuje. Miałaby ona mieć postać nie preracjonalną (mityczną, zabobonną) ani czysto racjonalną (logiczną, rozumową), ale transracjonalną (umiejętnie łączącą rozum i duchowość, w tym duchowość kultyczną). Co więcej, wręcz marzą oni o charyzmatycznym proroku, który mógłby skonsolidować cały rozproszony ruch i przywrócić pogaństwu miejsce na świecie, z jakiego obecnie wycofuje się chrześcijaństwo⁶. Przypomina to oczekiwanie przywódców ruchu New Age na nadejście tzw. Wielkiego Nauczyciela, który zapoczątkuje tzw. Erę Wodnika⁷.

Współczesne pogaństwo – jaka będzie odpowiedź chrześcijan?

Kryzys w chrześcijaństwie obejmuje zarówno nieufność do chrześcijańskich instytucji (Kościołów), jak i wiarę w dogmaty chrześcijańskie. Dzisiaj świat chrześcijański pełen jest tzw. chrześcijan kulturowych, którzy nie traktują swojej religii poważnie. Pozostaje raczej wiara w same podstawy religii chrześcijańskiej i jej moralne wartości. Stąd powoli też rośnie opór u chrześcijan przeciw wartościom pogańskim, zwłaszcza w sprawach społeczno-politycznych. Można się zatem spodziewać gwałtowniejszego zderzenia między tymi dwoma trendami w bliskiej przyszłości.

Ważne jednak jest, o jakim chrześcijaństwie mówimy. Albowiem zdecydowana większość świata chrześcijańskiego, który przeciwstawia się współczesnemu pogaństwu, sama pozostaje zainfekowana elementami pochodzącymi z pogaństwa. Są one już niestety tak głęboko zakorzenione w chrześcijaństwie, że nawet nie są postrzegane jako pogańskie. To oczywiście temat na inną dyskusję. Warto jednak bliżej przyjrzeć się temu, w co sami wierzymy i skonfrontować to z prawdami Pisma Świętego⁸, aby oczyścić naszą osobistą wiarę z elementów pogańskich i dojść do prawdy o tym, kim naprawdę jest Jezus Chrystus, co naprawdę uczynił dla nas, czego On naprawdę pragnie od nas, co On naprawdę czyni dla nas w niebie i jaką przyszłość naprawdę dla nas przygotował.

Polecamy również inne artykuły:

• Koniec świata chrześcijańskiego i powrót do pogaństwa?
• Czy naszej cywilizacji grozi depopulacja?
• Czym jest kulturowe chrześcijaństwo?
• Dusza nieśmiertelna czy jednak śmiertelna? – Część 1: Czym jest dusza

Przypisy

1. W. Ferfecki, Liczba pogan może w Polsce szybko wzrastać. Kim są rodzimowiercy słowiańscy?, Rzeczpospolita, https://www.rp.pl/spoleczenstwo/art39788811-liczba-pogan-moze-w-polsce-szybko-wzrastac-kim-sa-rodzimowiercy-slowianscy [dostęp: 04.07.2025].
2. J. Halstead, Paganism Hasn’t Returned (Yet), Naturalistic Paganism, 10.01.2019, https://naturalisticpaganism.org/2019/01/10/the-return-of-paganism/ [dostęp: 04.07.2025].
3. Wartości świeckie powiązane są z instytucją państwa, natomiast wartości pogańskie z tym, w co wierzy lud. W starożytności stanowiły one dwie strony jednego medalu, gdyż państwo trzymało pieczę nad kultem pogańskim, dążąc do zachowania porządku społecznego. W dzisiejszych czasach, kiedy Kościół już nie dominuje nad państwem, jak to było od IV do XVIII wieku, wartości świeckie i pogańskie ponownie stają się sobie coraz bliższe.
4. C. Delsol, Koniec świata chrześcijańskiego. Inwersja normatywna i nowa era, wersja EPUB, Wydawnictwo WAM, Kraków 2023.
5. Księga Wyjścia 20,4-6.
6. J. Halstead, Paganism Needs a Prophet (but it ain’t me), Allergic Pagan, 06.04.2018, https://allergicpagan.com/2018/07/06/paganism-needs-a-prophet-but-it-aint-me/ [dostęp: 04.07.2025].
7. Signs of Maitreya’s emergence, Share International, https://share-international.org/resources/articles/signs-of-maitreyas-emergence/ [dostęp: 04.07.2025].
8. II List do Tymoteusza 3,16-17.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.