Pełzacz leśny (Certhia familiaris) to drobny ptak z rzędu wróblowych. W Wielkiej Brytanii – gdzie jest jedynym przedstawicielem swojego rodzaju – bywa nazywany po prostu „treecreeper”. Posiada wyraźnie wygięty dziób, brunatno nakrapiane upierzenie grzbietu, jasny spód ciała oraz sztywne, długie sterówki, które wspomagają go podczas wspinaczki po pniach drzew. Od łudząco podobnego pełzacza ogrodowego odróżnia go głównie charakterystyczny śpiew.
Wyróżnia się co najmniej dziewięć podgatunków pełzacza leśnego, gniazdujących w różnych częściach Palearktyki. Gatunek występuje w rozmaitych typach lasów. Tam, gdzie jego zasięg pokrywa się z pełzaczem ogrodowym – zwłaszcza w zachodniej Europie – częściej spotykany jest w lasach iglastych i na większych wysokościach. Gniazduje w szczelinach drzew lub pod łuskami kory. Szczególnie upodobał sobie introdukowane mamutowce jako potencjalne miejsca lęgowe. Samica składa zazwyczaj pięć lub sześć białych jaj pokrytych różowymi plamkami. Zarówno jaja, jak i pisklęta narażone są na ataki dzięciołów oraz ssaków, w tym wiewiórek.
Pełzacz leśny odżywia się głównie owadami. Wspina się po pniach drzew niczym mysz, poszukując drobnych bezkręgowców. Wyciąga je z zagłębień w korze za pomocą cienkiego, zakrzywionego dzioba. Następnie przelatuje w charakterystyczny, nieskoordynowany sposób do podstawy kolejnego drzewa, gdzie rozpoczyna wspinaczkę od nowa. Zimą prowadzi samotniczy tryb życia, choć w czasie silnych mrozów potrafi tworzyć grupowe noclegowiska.
Opis
Wszystkie pełzacze są do siebie łudząco podobne. To drobne ptaki o brązowym, smugowanym i nakrapianym upierzeniu grzbietu, rdzawym kuprze i jasnym spodzie ciała. Ich charakterystyczną cechą są długie, zakrzywione dzioby oraz sztywne sterówki, które stabilizują ptaka podczas wspinaczki po pniach drzew w poszukiwaniu owadów.
Pełzacz leśny osiąga długość około 12,5 cm. Waży od 7 do 12,9 gramów. Ma ciepłobrązowe upierzenie grzbietu, misternie wzorzyste dzięki obecności czarnych, płowych i białych znaczeń, oraz jednolicie brązowy ogon. Spód ciała ma delikatny, płowy odcień. Obie płcie wyglądają podobnie. Osobniki młodociane są wyraźnie bledsze, z przygaszonym grzbietem i matowymi, białawymi partiami brzusznymi, które często pokrywają drobne, ciemne plamki na bokach.
Głos kontaktowy pełzacza to ciche, wysokie „sit”, ledwo słyszalne dla ludzkiego ucha. Bardziej charakterystyczny jest przenikliwy „tsrii” o wibrującym brzmieniu, czasem powtarzany w serii. Pieśń samca rozpoczyna się od podwójnego „srrih, srrih”, po którym następuje seria świergotliwych nut, dłuższy tryl oraz gwizd, który najpierw opada, a następnie delikatnie się wznosi.
Występowanie pełzacza leśnego pokrywa się z zasięgiem innych pełzaczy. Lokalnie utrudnia to identyfikację. W Europie pełzacz leśny najczęściej mylony jest z pełzaczem ogrodowym. Ma jednak jaśniejszy spód ciała, cieplejszy odcień upierzenia grzbietu, wyraźniejsze plamki oraz bielszą brew nad okiem i nieco krótszy dziób. Mimo to identyfikacja wizualna – nawet przy trzymaniu ptaka w ręku – może być niemożliwa w przypadku słabo zaznaczonych osobników. Najpewniejszym wyróżnikiem pozostaje śpiew. Znane są jednak przypadki, gdy oba gatunki naśladują wzajemnie swoje pieśni.
Taksonomia pełzacza leśnego
Pełzacz leśny został po raz pierwszy opisany pod swoją obecną nazwą naukową w 1758 roku przez szwedzkiego przyrodnika Karola Linneusza w dziesiątym wydaniu Systema Naturae. Nazwa binominalna pochodzi od greckiego słowa kerthios, określającego niewielkiego, żyjącego na drzewach ptaka opisywanego przez Arystotelesa oraz łacińskiego słowa familiaris, czyli „znany” lub „powszechny”.
Gatunek należy do grupy typowych pełzaczy, niezwykle podobnych do siebie, które są klasyfikowane w jednym rodzaju – Certhia. Obecnie wyróżnia się osiem gatunków w ramach dwóch linii: holarktycznej oraz południowoazjatyckiej. Przedstawiciele grupy holarktycznej – w tym pełzacz leśny – charakteryzują się śpiewem bardziej melodyjnym, zwykle (z wyjątkiem populacji chińskiej) rozpoczynającym się lub kończącym ostrym „sreeh”. Ptaki z grupy południowej śpiewają szybciej, ale bez tego charakterystycznego dźwięku. U wszystkich pełzaczy wokalizacje są na tyle odmienne, że niektóre podgatunki uznano na ich podstawie za odrębne gatunki.
Pełzacz leśny należy do grupy północnej, obok pełzacza amerykańskiego (C. americana), pełzacza ogrodowego (C. brachydactyla) oraz – jeżeli uznać go za osobny gatunek – pełzacza małego (C. hodgsoni), zamieszkującego południowe obrzeża Himalajów. W przeszłości pełzacz amerykański był niekiedy traktowany jako podgatunek pełzacza leśnego. Obecnie jednak uważa się go za bliżej spokrewnionego z pełzaczem ogrodowym i uznaje za odrębny gatunek. Status pełzacza małego jako osobnego gatunku zaproponowano na podstawie badań mitochondrialnego DNA (cytochrom b) oraz struktury śpiewu. Wyniki wskazują na wyraźne różnice względem C. familiaris.
W zależności od przyjętej klasyfikacji systematycznej wyróżnia się od dziewięciu do dwunastu podgatunków pełzacza leśnego. Wszystkie są do siebie bardzo podobne. W rejonach styku zasięgów mogą się krzyżować. Ogólnie rzecz biorąc, obserwuje się przechodzącą ze wschodu na zachód gradację wyglądu. Ptaki stają się coraz bardziej szare na grzbiecie i bielsze na spodzie. Trend ten odwraca się na wschód od rzeki Amur.
Zasięg występowania i siedliska
Pełzacz leśny to najszerzej rozpowszechniony przedstawiciel swojego rodzaju. Gniazduje w lasach strefy umiarkowanej niemal całej Palearktyki. Spotkać go można od Irlandii po Japonię. Preferuje dojrzałe drzewostany. Tam, gdzie współwystępuje z pełzaczem ogrodowym – jak w większości Europy – częściej wybiera lasy iglaste, szczególnie świerkowe i jodłowe. Na obszarach, gdzie jest jedynym przedstawicielem rodzaju, np. w europejskiej części Rosji czy na Wyspach Brytyjskich, znacznie chętniej zasiedla lasy liściaste lub mieszane. Można go też spotkać w parkach i dużych ogrodach.
Na północy zasięgu lęgnie się aż po poziom morza. Dalej na południe preferuje jednak tereny górskie. W Pirenejach gniazduje na wysokościach powyżej 1370 m n.p.m., w Chinach w przedziale 400–2100 m, a w południowej Japonii od 1065 do 2135 m n.p.m. Obszary lęgowe pełzacza charakteryzują się średnimi temperaturami lipca mieszczącymi się pomiędzy 14–16 °C a 23–24 °C.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Peluga – peled – syrok
- Pelikan brunatny
- Ile śpią żyrafy, co jedzą i ile ważą? Ciekawostki
- Ciekawi, jak wygląda gniazdo wiewiórki? Kulisty azyl pod koroną drzew
- Niedźwiedziopsy – czy powrócą?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Eurasian_treecreeper#cite_note-BTO-5 [dostęp: 03.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Animalia.bio. Autor: Nieznany. Licencja: CC BY-SA 3.0.
