Pelikan brunatny (Pelecanus occidentalis) to jeden z trzech gatunków pelikanów występujących w obu Amerykach i zarazem jeden z dwóch, które polują, nurkując w wodzie. Spotkać go można na atlantyckim wybrzeżu od New Jersey po ujście Amazonki oraz wzdłuż Pacyfiku – od Kolumbii Brytyjskiej aż po Peru, włącznie z Wyspami Galapagos. W szacie godowej przedstawiciele podgatunku nominatywnego mają białą głowę z żółtawym odcieniem na czubku, ciemnokasztanowy kark i szyję, a po bokach szyi – białe linie u podstawy worka gardłowego. Samce i samice wyglądają niemal identycznie. Samice są jednak nieco mniejsze. U dorosłych osobników poza sezonem lęgowym głowa i szyja są białe, a różowa skóra wokół oczu przybiera matowy, szarawy kolor. Z worka gardłowego znika czerwonawy ton. Jego barwa przechodzi w oliwkowoochrową. Nogi stają się oliwkowoszare lub niemal czarne.
Pelikan brunatny żywi się głównie rybami. Zdarza mu się sięgać również po płazy, skorupiaki oraz jaja i pisklęta innych ptaków. Gniazduje w koloniach w trudno dostępnych miejscach – na wyspach, w zaroślach, wśród wydm, w gęstych krzewach lub lasach namorzynowych. Samica składa zazwyczaj dwa lub trzy kredowobiałe jaja. Wysiaduje je wspólnie z partnerem przez 28-30 dni. Świeżo wyklute pisklęta są różowe, ale już po kilku dniach ich skóra ciemnieje. Staje się szara lub czarna. Po około 63 dniach młode są gotowe do lotu. Między 6. a 9. tygodniem opuszczają gniazdo. Dołączają do niewielkich grup zwanych „pods”.
Pelikan brunatny to symbol narodowy kilku karaibskich państw: Saint Martin, Barbadosu, Saint Kitts i Nevis oraz Turks i Caicos, a także oficjalny ptak stanowy Luizjany, zdobiący jej flagę, pieczęć i herb. Choć dziś uznawany jest za gatunek najmniejszej troski przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN), jeszcze niedawno był zagrożony wyginięciem w USA. Od 1970 do 2009 roku figurował na liście gatunków chronionych zgodnie z amerykańską ustawą o zagrożonych gatunkach – głównie z powodu używania pestycydów takich jak dieldryna i DDT. Zakaz stosowania DDT wprowadzono najpierw na Florydzie w 1972 roku, a wkrótce potem w całym kraju. Dzięki temu populacja pelikanów zaczęła się odradzać. Już wcześniej, w 1903 roku, prezydent Theodore Roosevelt ustanowił pierwszy Narodowy Rezerwat Przyrody – Pelican Island na Florydzie – by chronić te majestatyczne ptaki przed wyginięciem.
Taksonomia
Pelikan brunatny został opisany po raz pierwszy przez szwedzkiego zoologa Carla Linneusza w 1766 roku, w 12. edycji Systema Naturae. Otrzymał wtedy binominalną nazwę Pelecanus occidentalis. Gatunek należy do nowoświatowej linii rozwojowej w obrębie rodzaju Pelecanus. Obecnie wyróżnia się w jego ramach pięć podgatunków. Choć zewnętrznie są one do siebie podobne, badania genetyczne wykazały między nimi wyraźne różnice. Obejmują one nie tylko rozmiar i detale związane z ubarwieniem w szacie godowej, ale także barwę worka gardłowego oraz zasięg występowania.
Pelikan brunatny należy do jednej grupy filogenetycznej razem z pelikanem chilijskim (P. thagus) oraz amerykańskim pelikanem dzioborogim (P. erythrorhynchos). Dwa pierwsze gatunki tworzą parę najbliżej spokrewnionych taksonów, podczas gdy pelikan dzioborogi jest ich dalszym krewnym. Co ciekawe, pelikan chilijski przez długi czas uchodził za podgatunek pelikana brunatnego. Ze względu na znacznie większą masę, odmienną barwę dzioba i upierzenia oraz brak dowodów na krzyżowanie się tych form na terenach styku ich zasięgów, został jednak uznany za odrębny gatunek. W warunkach hodowlanych notowano krzyżowanie pelikana brunatnego zarówno z pelikanem dzioborogim, jak i daleko spokrewnionym pelikanem różowym (P. onocrotalus).
W 1932 roku James L. Peters zaproponował podział rodzaju Pelecanus na trzy podrodzaje: Leptopelicanus dla pelikana brunatnego (i chilijskiego), Cyrtopelicanus dla pelikana dzioborogiego oraz Pelecanus dla pozostałych gatunków. Podział ten poparli później Jean Dorst i Raoul J. Mougin. W latach 90. XX wieku Andrew Elliott i Joseph B. Nelson wskazywali na najgłębsze zróżnicowanie w obrębie rodziny między pelikanami brunatnymi i a resztą pelikanów o białym upierzeniu. Paul Johnsgard postulował z kolei najpierw afrykańskie lub południowoazjatyckie pochodzenie rodziny pelikanów i późniejsze zasiedlenie Ameryk. Ostatecznie jednak przychylił się do hipotezy o najstarszej linii rozwojowej prowadzącej właśnie do pelikana brunatnego i chilijskiego. Podobne wnioski przyniosły analizy DNA-DNA i drzewa UPGMA Sibleya i Ahlquista z 1990 roku.
Wraz z pojawieniem się nowocześniejszych metod molekularnych obraz powiązań pelikanów uległ zmianie. Wbrew dotychczasowym założeniom, że pelikan brunatny i chilijski reprezentują odrębną linię rozwojową w rodzinie, nowe dane genetyczne wskazują, że razem z pelikanem dzioborogim tworzą wspólną, wyłącznie nowoświatową grupę.
Opis pelikana brunatnego
Pelikany brunatne, choć najmniejsze spośród ośmiu współcześnie żyjących gatunków pelikanów, wciąż należą do największych ptaków morskich w swoim zasięgu występowania. Długość ciała dorosłego osobnika wynosi od 1 do 1,52 metra, a rozpiętość skrzydeł – od 2,03 do 2,28 metra. Masa ciała mieści się w przedziale od 2 do 5 kilogramów. Pelikan brunatny jest o połowę mniejszy niż jego kuzyni z Ameryki – pelikan chilijski i dzioborogi. Samice są nieco lżejsze od samców. Średnio ważą 3,17 kg w porównaniu do 3,7 kg u samców (dane z Florydy). Dziób, jak u wszystkich pelikanów, jest wyjątkowo długi. Mierzy od 28 do 34,8 cm.
W szacie godowej osobniki podgatunku nominatywnego mają białą głowę z żółtawym nalotem na czubku oraz ciemnokasztanowy kark i szyję. Po bokach szyi biegną białe linie u podstawy worka gardłowego. Dolna część przodu szyi ma bladą żółtą plamę. Na karku wyrastają krótkie, kasztanowoczerwone pióra czubne. Wierzch ciała, barki i górne pokrywy skrzydeł są srebrzystoszare z brązowym odcieniem. Na przedniej krawędzi skrzydła widoczne są ciemne pasy. Pokrywy nadogonowe mają jasne, srebrzyste smugi. Lotki są czarniawe – pierwszorzędowe z białymi stosinami, drugorzędowe z szarymi obrzeżeniami, a trzeciorzędowe – srebrzystoszare z brązowym tonem. Spód skrzydeł pokrywają szarobrązowe lotki z białymi stosinami na zewnętrznych piórach. Pokrywy spodnie i tzw. pióra pachowe są ciemne, z wyraźnym srebrzystym polem pośrodku. Ogon jest ciemnoszary z lekkim połyskiem. Dolna część dzioba jest czarnozielona. Worek gardłowy pełni funkcję cedzaka do odprowadzania wody po połknięciu zdobyczy. Pierś i brzuch są ciemne, nogi i stopy czarne. Dziób ma odcień szarawobiały z brązowym nalotem i bladokarminowymi plamkami. Czubek głowy jest krótki i jasno rdzawy. Grzbiet, kuper i ogon są prążkowane – w odcieniach szarości, brązu, czasem z rdzawym zabarwieniem. Samce i samice różnią się głównie rozmiarem. Samica jest drobniejsza.
Poza sezonem lęgowym pelikan brunatny traci część swojego kontrastowego upierzenia. Głowa i szyja stają się białe. Różowa skóra wokół oczu szarzeje, a worek gardłowy przybiera oliwkowo-ochrowy odcień. Nogi są oliwkowoszare lub niemal czarne. Tęczówki mają kolor od bladoniebieskiego po żółtawobiały, a w okresie lęgowym stają się brązowe. W czasie zalotów dziób przybiera różowo-czerwony lub blado-pomarańczowy kolor z intensywniejszym czerwonym odcieniem na końcu. Z czasem blednie. Staje się szarawy u nasady i na górnej krawędzi.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Pekari białobrody
- Paź żeglarz – witeź żeglarz – żeglarek
- Zimowe zwyczaje ptaków! Kiedy sójki i jaskółki odlatują na zimę z Polski?
- Jak wygląda ugryzienie mrówki i czym je smarować?
- Zagadka Whopper Sand
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Brown_pelican [dostęp: 03.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Frank Schulenburg. Licencja: CC BY-SA 4.0.
