Paź żeglarz, witeź żeglarz, żeglarek (Iphiclides podalirius) to gatunek motyla z rodziny paziowatych (Papilionidae). Łacińska nazwa gatunkowa pochodzi od postaci z mitologii greckiej: Ifiklesa i Podalejriosa.
Podgatunki
Wyróżnia się kilka podgatunków pazia żeglarza. Różnią się zasięgiem występowania. Niekiedy także cechami morfologicznymi:
- Iphiclides podalirius centralasiae (Rosen, 1929) – Azja Środkowa
- Iphiclides podalirius persica Verity, 1911 – Iran
- Iphiclides podalirius podalirius – Europa Środkowa i Południowa
- Iphiclides podalirius virgatus (Butler, 1865)
- Iphiclides podalirius xinyuanensis Huang & Murayama, 1992 – Chiny (Xinyuan)
Warto również wspomnieć o Iphiclides podalirius feisthamelii. Występuje w Afryce Północnej, Hiszpanii i południowo-zachodniej Francji. Często traktowany jest jako odrębny gatunek – Iphiclides feisthamelii.
Występowania pazia żeglarza
Mimo angielskiej nazwy „scarce swallowtail” (czyli „rzadki paź”), gatunek wcale nie należy do wyjątkowo rzadkich. Określenie odnosi się głównie do pojedynczych osobników, które sporadycznie pojawiają się w Wielkiej Brytanii. W rzeczywistości żeglarek występuje szeroko w krainie palearktycznej. Spotkać go można niemal w całej Europie. Jego zasięg rozciąga się aż po Azję Mniejszą, Zakaukazie, Półwysep Arabski, Pakistan, Indie i zachodnie Chiny. W Polsce dochodzi na północy do centralnych regionów, a na zachodzie do Dolnych Łużyc. Pojedyncze doniesienia o jego obecności w Szwecji czy Wielkiej Brytanii najpewniej dotyczą osobników zabłąkanych.
Siedlisko
Pazie żeglarze zasiedlają rozmaite środowiska. Występują w ogrodach i terenach miejskich. Spotkać je można także polach uprawnych i świetlistych lasach. Szczególnie chętnie pojawiają się tam, gdzie rosną zarośla tarniny oraz w okolicach sadów owocowych. W Alpach można je spotkać nawet na wysokości 2000 metrów n.p.m. Zdecydowanie częściej występują na niższych wysokościach i w strefie podgórskiej.
Obecność motyla w dolinie zalewowej rzeki Morawy na Słowacji została uznana za cenny wskaźnik dobrze zachowanych, kserotermicznych łąk o charakterze leśno-stepowym. To siedliska o wysokiej wartości przyrodniczej, które nie były poddawane koszeniu. Sprzyja to utrzymaniu ich naturalnego charakteru.
Paź żeglarz – status
W niektórych latach paź żeglarz występuje bardzo licznie. W dłuższej perspektywie populacja stopniowo maleje. Jednym z głównych zagrożeń jest usuwanie zadrzewień śródpolnych, zwłaszcza krzewów tarniny – rośliny żywicielskiej gąsienic. Motyl objęty został ochroną prawną w wielu krajach europejskich, m.in. w Polsce, Czechach, na Słowacji, Węgrzech, w Niemczech, Luksemburgu, Macedonii, Rosji i Ukrainie. W niektórych austriackich landach uznawany jest za rzadki i zagrożony. Jego status w skali całego kontynentu pozostaje jednak niejednoznaczny. W Armenii populacja utrzymuje się na stabilnym poziomie i dlatego tam oceniany jest jako najmniejszej troski. Niektóre źródła określają jego sytuację jako „narażoną”, ale nie figuruje na Czerwonej Liście IUCN.
Opis
Paź żeglarz to motyl o okazałych rozmiarach. Rozpiętość skrzydeł u samców wynosi od 60 do 80 mm, a u samic dochodzi nawet do 90 mm. To jeden z najbardziej charakterystycznych przedstawicieli rodziny paziowatych. Tło skrzydeł ma kremowobiały lub jasnożółty odcień, który kontrastuje z sześcioma ciemnymi, tygrysimi pasami i klinowatymi znakami na przednich skrzydłach. Na brzegach tylnych skrzydeł znajdują się błękitne, półksiężycowate plamy. W ich tylno-dolnym rogu widoczna jest podłużna, pomarańczowa plamka. Całości dopełniają stosunkowo długie, nitkowate ogonki. Jest to cecha typowa dla wielu paziowatych.
Pod względem wyglądu żeglarek przypomina inne gatunki z tej samej rodziny, takie jak paź królowej (Papilio machaon), Papilio hospiton, Papilio alexanor czy Protographium marcellus. Smuklejsza sylwetka i kontrastowy rysunek skrzydeł pozwalają na łatwe rozróżnienie w terenie.
Witeź żeglarz – biologia
Dorosłe osobniki pazia żeglarza można obserwować od marca aż do października, w zależności od warunków klimatycznych i lokalizacji. W ciągu roku rozwija się od jednej do trzech generacji tego motyla. Gąsienice są polifagiczne. Żerują na wielu gatunkach roślin z rodziny różowatych. W ich menu znajdują się m.in. głogi (Crataegus i Crataegus monogyna), jabłonie (Malus pumila, M. domestica), liczne gatunki śliw (w tym Prunus domestica i Prunus spinosa), wiśnie, czereśnie, brzoskwinie, morele, migdałowce, grusze (Pyrus) i jarzębiny (Sorbus aucuparia).
Tuż po wylęgu gąsienice są ciemne, z dwoma mniejszymi i dwoma większymi zielonkawymi plamami na grzbiecie. Z czasem przybierają zielonkawą barwę z żółtawymi pasami wzdłuż boków i grzbietu. Odpoczywając, przytwierdzają się mocno do liści. Tworzą niewielkie podkładki z jedwabnej nici. Zostawiają za sobą ślady z jedwabiu prowadzące od stałych miejsc odpoczynku do stanowisk żerowania. Potrafią rozpoznać własny trop i odróżnić go od śladów pozostawionych przez inne osobniki. Dzieje się tak zarówno w przypadku gąsienic samotnych, jak i terytorialnych.
Stadium poczwarki wykazuje dwie formy barwne – zieloną i brązową. Ma to związek z mechanizmem maskowania. Zielone poczwarki rozwijają się bezpośrednio na roślinach żywicielskich. Zazwyczaj nie przechodzą diapauzy. Z kolei brązowe, które pojawiają się późnym latem i jesienią, trafiają do ściółki i zimują w stanie uśpienia. Badania przeprowadzone w Hiszpanii sugerują, że o kolorze i strategii rozwoju poczwarki decyduje długość dnia – tzw. fotofaza. Dzięki temu zielone formy unikają ssaków i ptaków polujących wzrokiem, a brązowe lepiej maskują się wśród opadłych liści.
Pożywienie
Gąsienice pazia żeglarza żerują głównie na krzewach i drzewach owocowych. Najchętniej wybierają tarninę, gruszę, mirabelkę i jabłoń. To właśnie te rośliny stanowią dla nich podstawowe źródło pokarmu we wczesnych stadiach rozwoju. Dorosłe motyle (imago) można natomiast spotkać na kwiatach lilaka, budlei i żmijowca, z których spijają nektar. Te rośliny przyciągają pazie żeglarze intensywnym zapachem i bogatą wydzieliną nektarową.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Pawica atlas
- Paw złoty – paw zielony
- Żywe skamieliny kwestionują teorię ewolucji
- Pradawne skamieniałości – czym są trylobity?
- Atrament prehistoryczny – czy aby na pewno?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Scarce_swallowtail [dostęp: 03.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Tbc: Domena Publiczna.
