Brudnica nieparka (Lymantria dispar) to gatunek motyla z rodziny mrocznicowatych (Erebidae). Występuje naturalnie w Europie i Azji. W obrębie gatunku wyróżnia się kilka podgatunków, takich jak L. d. dispar i L. d. japonica. Są one łatwo rozpoznawalne i nie budzą wątpliwości w identyfikacji.
Ćma została wprowadzona także na inne kontynenty, gdzie stała się gatunkiem inwazyjnym. Obecnie występuje również w Afryce, Ameryce Północnej i Południowej. Jej polifagiczne larwy żerują na różnych gatunkach drzew liściastych i iglastych wyrządzając poważne szkody. Z uwagi na potencjalnie katastrofalny wpływ na ekosystemy owad znalazł się na liście 100 najgroźniejszych inwazyjnych gatunków na świecie.
Etymologia
Nazwa naukowa Lymantria dispar składa się z dwóch łacińskich słów. Lymantria oznacza „niszczyciel”. Odzwierciedla destrukcyjny wpływ larw tego gatunku na roślinność. Epitet gatunkowy dispar oznacza „odmienny” lub „oddzielony”. Nawiązuje do dymorfizmu płciowego widocznego u dorosłych owadów. Samice i samce różnią się znacznie wyglądem.
Brudnica nieparka – taksonomia
Brudnica nieparka, będąca podgatunkiem rodzimym w Europie, została również wprowadzona do Ameryki Północnej – do Stanów Zjednoczonych w 1869 roku i do Kanady w 1912 roku. Obie populacje, europejska i północnoamerykańska, są uważane za ten sam podgatunek. Podgatunek ten występuje naturalnie w lasach strefy umiarkowanej Europy Zachodniej.
Klasyfikacja gatunku i podgatunków wciąż budzi pewne wątpliwości. Przykładem jest definicja azjatyckiego podgatunku L. dispar asiatica przez amerykański Departament Rolnictwa (USDA), który opisuje go jako każdy biotyp L. dispar, którego samice są zdolne do lotu. Nie jest to jednak cecha unikalna wyłącznie dla tego podgatunku.
Azjatycki podgatunek (Lymantria dispar asiatica) pochodzi z lasów strefy umiarkowanej Azji Wschodniej na wschód od Uralu. Od wczesnych lat 90. XX wieku wykrywany jest również na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej. W Europie Południowej obserwuje się jego stopniową ekspansję na północ, m.in. do Niemiec. Hybrydyzuje się tam z rodzimym podgatunkiem L. d. dispar. Istnieją również doniesienia o jego obecności w Wielkiej Brytanii, m.in. w 1995 roku.
Różnice między podgatunkami oraz ich zdolność do adaptacji i hybrydyzacji są istotne w kontekście kontroli populacji i ochrony lasów przed szkodami powodowanymi przez larwy tego inwazyjnego gatunku.
Biologia
Brudnica nieparka to motyl z rodziny mrocznicowatych. Uznawana jest za jednego z najbardziej niebezpiecznych szkodników lasów i sadów. W Polsce nie jest gatunkiem inwazyjnym, jednak w takich krajach jak Kanada, USA czy Nowa Zelandia jej populacja stanowi poważne zagrożenie dla tamtejszych ekosystemów. Naturalny zasięg występowania gatunku obejmuje Europę, północną Afrykę, środkową i południową Azję oraz Japonię. Z Europy ćma została przypadkowo zawleczona do Ameryki Północnej.
Brudnica nieparka charakteryzuje się wyraźnym dymorfizmem płciowym. Samce są mniejsze i ciemniejsze. Ich rozpiętość skrzydeł wynosi od 4 do 6,5 cm. Samice są większe, jasnokremowe z ciemnymi zygzakowatymi liniami i krępym odwłokiem. Motyle pojawiają się w lipcu i sierpniu. Rójki odbywają się wieczorami.
Samice składają tylko jeden pakiet jaj na pniach drzew. W złożu znajduje się od 500 do 800 kulistych jaj, które pokryte są włoskami z odwłoka samicy. Upodabnia je to do porostów. Gąsienice rozwijają się już jesienią. Zimują w osłonkach jajowych, które chronią je przed mrozem. Wytrzymują temperatury do -40°C, a w laboratoriach nawet -70°C. Wiosenne ochłodzenie poniżej -23°C może być jednak dla nich śmiertelne.
Rozwój larw różni się w zależności od płci. U samców trwa około 34 dni, a u samic około 39 dni. Larwy przechodzą pięć stadiów rozwoju u samców i sześć u samic. Osiągają dorosłość w ciągu jednego roku.
Gąsienice brudnicy nieparki są polifagami. Odżywiają się liśćmi około 600 gatunków roślin. Ich ulubionym pokarmem są dęby i drzewa owocowe. Rzadziej żerują na brzozach, lipach czy sosnach. W latach masowego pojawu mogą całkowicie ogołocić drzewa z liści. Prowadzi to do ich osłabienia, a nawet zamierania.
Szczególna zdolność młodych gąsienic do przemieszczania się na duże odległości za pomocą wiatru (anemochoria) sprawia, że gatunek może szybko kolonizować nowe tereny. Kontrola populacji brudnicy nieparki stanowi kluczowe wyzwanie dla ochrony lasów i sadów, zarówno w Polsce, jak i na całym świecie.
Siedlisko brudnicy nieparki
Brudnica nieparka w Europie występuje głównie w sadach, przydrożnych zadrzewieniach oraz lasach liściastych. W krajach Europy Południowej preferuje dąbrowy i lasy mieszane.
W Azji Środkowej zasięg jej występowania obejmuje także plantacje winorośli, stanowiąc poważne zagrożenie dla lokalnych upraw. Na Ukrainie i w Japonii gąsienice tego gatunku zaobserwowano żerujące na polach uprawnych ryżu, kukurydzy i koniczyny. Podkreśla to zdolność owadów do adaptacji do różnych środowisk. Szeroki zakres roślin, które brudnica nieparka może zasiedlać, sprawia, że jej obecność jest szczególnie problematyczna dla rolnictwa i leśnictwa.
Jako szkodnik lasów i sadów
Brudnica nieparka jest jednym z najgroźniejszych szkodników drzew liściastych. Gąsienice tego gatunku żerują na liściach dębów, drzew owocowych, klonów i lip. W historii zanotowano liczne przypadki masowych gradacji, które doprowadziły do dewastacji rozległych terenów leśnych. W latach 1860–1883 w Hiszpanii owad spowodował ogromne straty w lasach dębowych, a w Bułgarii – w latach 1891–1893 – zniszczył ponad 400 tys. hektarów lasów. Do podobnej katastrofy doszło w 1921 roku na Krymie, a także w latach 1925–1926 na Ukrainie oraz w 1933 roku w rejonie Kazania w Rosji.
Podczas siedmioletniego cyklu gradacyjnego gąsienice na jednym hektarze lasu mogą zniszczyć aż 22,4 tony liści dębu. Stanowi to 97,4% całkowitej masy liści. Reszta to produkcja wtórna, która wynosi zaledwie 9,4%. Tego rodzaju zniszczenia prowadzą do znacznego osłabienia drzew, a w skrajnych przypadkach – do ich zamierania.
Po zawleczeniu brudnicy nieparki do USA w 1869 roku pierwsze masowe pojawy odnotowano w 1889 roku w Bostonie. Gąsienice atakowały drzewa w sadach, parkach i lasach. Ich liczebność była tak duża, że wchodziły nawet do domów. Początkowo zwalczano je prymitywnymi metodami, jak polewanie wrzątkiem czy naftą. Do 1905 roku obszar występowania brudnicy obejmował już ponad 10 tys. km². Brak naturalnych wrogów tylko pogłębiał problem. W odpowiedzi na rozmiar strat zaczęto stosować chemiczne środki ochrony roślin, m.in. preparaty arsenowe oraz sprowadzać naturalnych wrogów brudnicy z Europy. Do 1959 roku w USA wprowadzono około 50 gatunków pasożytów tego owada, z których 15 zaaklimatyzowało się skutecznie.
Naturalni wrogowie
Brudnica nieparka ma ponad 100 naturalnych wrogów, w tym około 40 gatunków gąsieniczników i 30 gatunków rączyc. Wśród parazytoidów szczególnie skuteczne są baryłkarze (Apanteles portheriae, A. melanoscelus) oraz bleskotki, takie jak Anastatus disparis. Pasożytują one na jajach brudnicy. Liczebność szkodnika ograniczają również ptaki owadożerne. Sikorki zjadają jaja, a kukułki, żywią się gąsienicami.
Owady drapieżne, takie jak tęczniki (np. tęcznik większy), również odgrywają ważną rolę w zwalczaniu brudnicy. Wystarczy wspomnieć, że jeden tęcznik w trakcie swojego rozwoju potrafi zjeść około 550 gąsienic. Dodatkowo, skórniki (Dermestes) eliminują złoża jaj. Te naturalne mechanizmy kontroli biologicznej są skuteczne w ograniczaniu populacji brudnicy, lecz ich zastosowanie wymaga przemyślanego zarządzania i monitorowania ekosystemów.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Gniewosz plamisty – miedzianka
- Kalmar pospolity
- Czy naszej cywilizacji grozi depopulacja?
- Chrześcijaństwo a tolerancja – na czym ona polega?
- Jerycho – miasto palm
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Lymantria_dispar [dostęp: 27.01.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikipedia Commons. Autor: Didier Descouens. Licencja: CC BY-SA 4.0.