Gniewosz plamisty, miedzianka (Coronella austriaca) to gatunek niejadowitego węża z rodziny połozowatych (Colubridae). Występuje głównie w Europie Północnej i Środkowej. Jego zasięg rozciąga się jednak aż po północny Iran. Zgodnie z danymi zawartymi w The Reptile Database uznawane są dwa podgatunki tego węża.
Podgatunki
Zgodnie z danymi The Reptile Database (stan na 3 października 2015 r.) gniewosz plamisty (Coronella austriaca) reprezentowany jest przez dwa podgatunki:
- Coronella austriaca austriaca (Laurenti, 1768) – występujący na Półwyspie Iberyjskim,
- Coronella austriaca acutirostris Malkmus, 1995.
Często wspomina się również trzeci podgatunek: Coronella austriaca fitzingeri (Bonaparte, 1840). Jego status jest jednak kwestionowany przez wielu badaczy.
Opis
Oba podgatunki Coronella austriaca osiągają przeciętną długość ciała (wraz z ogonem) od 60 cm do 75 cm. Zarejestrowano również okazy o długości 83 cm. Miało to miejsce w Szwecji. Osobnik zarejestrowany w Rosji mierzył natomiast aż 92 cm.
Na głowie gniewosza plamistego widoczna jest głęboka i szeroka tarczka rostralna. Tworzy ona trójkątne wgłębienie między łuskami międzynosowymi (rzadko je rozdzielając). Górna część głowy pokryta jest dziewięcioma dużymi tarczkami. Łuska nosowa często jest podzielona. Występuje jedna (rzadko dwie) łuska przedoczna oraz dwie zaoczne. Liczba łusek skroniowych wynosi zwykle 2+2 lub 2+3 (rzadko 1+2). Gniewosz ma siedem (rzadziej osiem) górnych łusek wargowych. Trzecia i czwarta lub czwarta i piąta graniczą z okiem.
Środkowa część ciała pokryta jest 19 rzędami łusek grzbietowych (rzadziej 17 lub 21). W odróżnieniu od wielu innych węży tego regionu są one gładkie, a nie karbowane. Liczba łusek brzusznych wynosi 150–164 u samców oraz 162–200 u samic. Łuska analna jest podzielona (rzadziej pojedyncza). Łuski podogonowe są parzyste. Samce mają od 54 do 70 łusek podogonowych, a samice od 40 do 76.
Podstawowy kolor ciała gniewosza plamistego jest brązowy, szary lub czerwonawy. Wzdłuż grzbietu ciągną się dwa rzędy niewyraźnych ciemnych plamek. Biegną one w kierunku ogona. U niektórych osobników plamki te mogą łączyć się w okolicach szyi, tworząc poprzeczne paski na grzbiecie. Dodatkowo po bokach ciała znajduje się bardzo słabo zaznaczony rząd ciemnych plamek. Współgrają one z czterema równoległymi, nieco cieniowanymi pasami biegnącymi wzdłuż grzbietu i boków.
Na szczycie głowy znajduje się ciemne oznaczenie, często w kształcie korony. Tłumaczy to łacińską nazwę rodzajową Coronella (oznaczającą koronę). Gruba, ciemna pręga biegnie od nozdrzy przez oko i wzdłuż boku głowy, kończąc się nieco za szyją. Górne łuski wargowe są białe, szarawe lub jasnobrązowe, czasem z ciemniejszymi plamkami. Język ma kolor ciemnoczerwony lub czerwonobrązowy.
Gniewosz plamisty – zasięg występowania
Gniewosz plamisty występuje na rozległym obszarze Europy i Azji. W Europie jego zasięg rozciąga się od południowej Anglii przez Francję, kraje Beneluksu, północną Hiszpanię i Portugalię, Niemcy, Norwegię i Szwecję (aż po szerokość geograficzną 63°), Łotwę, Litwę, Estonię, Szwajcarię, Austrię, Włochy i Sycylię. Nie występuje jednak na Korsyce ani Sardynii. Spotkać go można także na zachodnich Bałkanach, w Grecji oraz w europejskiej części Rosji aż po szerokość 57°. W Azji gatunek zamieszkuje tereny od Turcji po Azerbejdżan, Gruzję, Armenię i północny Iran.
Gniewosz plamisty nie występuje w Danii. Znaleziono tam jedynie sześć okazów tego gatunku, wszystkie w okresie między 1870 a 1914 rokiem. W Finlandii wąż ten występuje wyłącznie na Wyspach Alandzkich, ale i tam jest rzadko spotykany.
Biologia
Gniewosz plamisty jest wężem jajożyworodnym (niektóre źródła określają go jako żyworodny). Prowadzi dzienny tryb życia, choć pozostaje skryty i niełatwo go zauważyć. Jest najbardziej aktywny rano i pod wieczór, a także podczas gorącej, burzowej pogody. W wyjątkowo upalne dni zdarza się, że można go spotkać nocą.
Choć jest wężem naziemnym, potrafi wspinać się na niską roślinność. Nie ściga swojej ofiary – polega na węchu, by wytropić ją w kryjówce. Jego dieta składa się głównie z jaszczurek (stanowią około 70% jego pożywienia), takich jak jaszczurki właściwe (Lacertidae), padalce czy scynki. Żywi się również małymi ssakami (szczególnie młodymi), młodymi wężami (w tym żmijami), młodymi ptakami oraz jajami gadów. Ofiary unieruchamia, oplatając je swoim ciałem. W ten sposób je obezwładnienia.
Gniewosz plamisty może dożyć nawet 18 lat na wolności. Jego okres aktywności trwa od wiosny do jesieni. Następnie wchodzi w stan hibernacji. Zakres aktywności węża zależy od klimatu i wysokości, na jakiej występuje. We Francji obserwuje się go od połowy marca do października. Zimę spędza w stanie odrętwienia, kryjąc się w norach drobnych ssaków lub szczelinach skalnych.
Gniewosz plamisty to stosunkowo spokojny wąż. Schwytany potrafi jednak ugryźć. W ramach dodatkowej obrony często wydziela cuchnące substancje z gruczołów kloakalnych, a także defekuje na osobę, która go chwyci. Mimo to jest całkowicie nieszkodliwy dla człowieka. Jego drobne zęby rzadko przebijają skórę. Brak jadu sprawia, że nie stanowi zagrożenia.
Rozmnażanie gniewosza plamistego
Okres godowy gniewosza plamistego rozpoczyna się krótko po zakończeniu zimy. We Francji np. przypada na połowę marca. Akt kopulacji może trwać kilka godzin. Ciąża traw od 4 do 5 miesięcy. Czas zależy częściowo od klimatu – na południu jest krótszy. W jednym miocie rodzi się od 2 do 16 młodych (zwykle 3–9, wyjątkowo nawet 19). Młode przychodzą na świat otoczone cienką błoną, którą przebijają zaraz po narodzinach.
W północnych częściach zasięgu samice rozmnażają się tylko raz na 2–3 lata. Natomiast na południu, w sprzyjających warunkach klimatycznych, mogą rodzić dwa mioty w jednym sezonie letnim.
Nowo narodzone węże mierzą od 12 do 21 cm. Pod względem kształtu oraz koloru przypominają dorosłe osobniki. Często mają jednak całkowicie czarną plamę na głowie i kontrastowe ubarwienie. Na początku odżywiają się owadami. Gdy urosną, zaczynają polować na większe ofiary. W wieku trzech lat osiągają długość 30–40 cm. Samce osiągają wtedy dojrzałość płciową. Samice dojrzewają rok lub dwa lata później. Na północy okres dojrzewania może być jeszcze dłuższy. Wynika to z trudniejszych warunków klimatycznych.
Zagrożenie
W klasyfikacji Francuskiego Czerwonego Wykazu gatunek Coronella austriaca uznawany jest za „najmniejszej troski” (LC). Oznacza to, że nie jest obecnie zagrożony wyginięciem. Jednak zgodnie z francuskim prawem, podobnie, jak ma to miejsce w przypadku niemal wszystkich dzikich gatunków, zabrania się niszczenia ich siedlisk oraz chwytania tych zwierząt.
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) nie posiada szczegółowych danych dotyczących gniewosza plamistego. Gatunek nie jest objęty regulacjami Konwencji CITES.
Gniewosz plamisty jest dobrze przystosowany do chłodniejszych i deszczowych klimatów. Obecnie jednak wycofuje się na wyższe wysokości. Wynika to z globalnego ocieplenia (zarówno postglacjalnego, jak i wywołanego działalnością człowieka), a także z zanikania jego naturalnych siedlisk, takich jak murki z kamieni czy wrzosowiska, które są niszczone w wyniku działalności człowieka.
Populacja gniewosza plamistego w Anglii maleje. Jest to związane z utratą siedlisk spowodowaną ekspansją plantacji drzew iglastych. Dodatkowym czynnikiem jest niewielka liczebność lokalnych populacji. Czyni je to bardziej podatnymi na takie zagrożenia, jak choćby pożary lasów.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Homar amerykański
- Orzesznica leszczynowa – orzesznica
- Czy astronomowie znaleźli sfery Dysona?
- Skąd węgiel krótko po Wielkim Wybuchu?
- Paradoks młodego, słabego Słońca
Źródło
1. https://fr.wikipedia.org/wiki/Coronella_austriaca [dostęp: 25.01.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikipedia Commons. Autor: Christian Fischer. Licencja: CC BY-SA 3.0.