Dusza nieśmiertelna czy jednak śmiertelna? – Część 1: Czym jest dusza

Czy dusza naprawdę jest nieśmiertelna? Co na ten temat mówi Pismo Święte? Otwieramy serię artykułów na ten trudny temat.

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych nauk w chrześcijaństwie, które potencjalnie rzucają cień na charakter Boga, jest nieśmiertelność duszy. Przy czym nie chodzi tu o nieśmiertelność duszy jako taką, ile o to, co się dzieje z nią po śmierci. Zgodnie z nauką Kościoła katolickiego dusze po śmierci trafiają do nieba, piekła lub czyśćca, gdzie po oczyszczeniu trafiają już do nieba. Niewierzący nie mają większych problemów z niebem, ale raczej z piekłem. Skoro bowiem Bóg zsyła dusze, aby cierpiały katusze przez całą wieczność, bez końca ani nawet nadziei na koniec, to jak można mówić, że kocha On człowieka? Przecież taki Bóg byłby kimś znacznie gorszym niż Hitler lub Stalin! Czy naprawdę więc tak jest?

Zbliżone nauczanie na temat duszy nieśmiertelnej, ale bez czyśćca, mają wyznania prawosławne i większość protestanckich. Wydawałoby się zatem, że nauka o nieśmiertelności duszy posiada solidne podstawy biblijne. Ale są to tylko pozory. W Piśmie Świętym znajdziemy bowiem fragmenty zarówno sugerujące, jakoby dusza była nieśmiertelna, jak i te, które mówią, że wcale tak nie jest! Ważna tutaj będzie waga dowodów, a także analiza fragmentów określanych czasem jako trudne.

Terminologia biblijna

Dusza

Zacznijmy od analizy wyrazów, które są najczęściej tłumaczone jako dusza lub duch. Pierwszym jest hebrajski wyraz nep̄eš (wym. nefesz), użyty około 700 razy w Starym Testamencie. Oznacza on jestestwo, osobę, istotę żywą, stworzenie, a także duszę lub umysł, a nawet żądzę lub pragnienie¹. Wiele zależy od kontekstu, jednak podstawowe znaczenie wyrazu obejmuje właśnie istotę żywą. I jedno z pierwszych zastosowań tego wyrazu znajdziemy w Księdze Rodzaju:

Wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą [hebr. nep̄eš ḥajjah]².

Greckim odpowiednikiem hebrajskiego nep̄eš jest najczęściej wyraz psychē, użyty w Nowym Testamencie około 100 razy. Oznacza on m.in. życie, żywą istotę, duszę żyjącą czy duszę jako ośrodek uczuć, woli, pragnień itp. Co jednak interesujące, wyraz ten oznacza także oddech, tchnienie, zwłaszcza tchnienie życia, czyli siłę życiową, która ożywia ciało³. Z drugiej strony nigdzie w polskich przekładach nie przetłumaczono wyrazu psychē wprost na oddech lub tchnienie. Zamiast tego tłumaczono go najczęściej jako dusza lub życie, co się jednak pośrednio wiąże z oddechem lub tchnieniem. Inne tłumaczenia to: serce, człowiek, osoba czy nawet umysł, wola lub uczucia. Nigdzie nie napisano też, że dusza jest nieśmiertelna.

Duch

Równie bogate znaczeniowo są wyrazy tłumaczone na polski jako duch, czyli hebrajskie rûaḥ⁴ i greckie pneuma⁵. Hebrajski wyraz rûaḥ to wiatr, oddech, tchnienie, umysł, duch, a także Duch Boży. Bardzo podobne, ale z powodu różnych kontekstów rozszerzone znaczenie ma grecki wyraz pneuma oznaczający wiatr, oddech, rozumnego ducha człowieka, a także wyższy byt duchowy taki jak anioł.

Co ważne, choć wyrazy rûaḥ lub pneuma mogą oznaczać bezosobowy wiatr, to gdy odnoszą się do istot ożywionych, zawsze zawierają w sobie znaczenie osobowe. Dotyczy to zarówno Boga (Duch Boży, Duch Święty), jak i anioła czy człowieka. A ponieważ istoty ziemskie oddychają, to posiadają ducha zarówno w znaczeniu bezosobowym (oddech), jak i osobowym (umysł, charakter). Wszystko bowiem, co ma w sobie ducha (i oddech, i charakter), żyje.

Jak powstaje dusza?

Wróćmy do Księgi Rodzaju 2,7. Warto mu się szczególnie przyjrzeć w kontekście budowy ludzkiej istoty. Mówi on bowiem o procesie stworzenia człowieka. Najpierw Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi (ʿāp̄ār min-ha’^aḏāmā^h), a następnie tchnął w niego tchnienie życia (nᵊšāmāh ḥajjim). Dopiero wtedy ów człowiek ożył i stał się żywą istotą lub duszą (nep̄eš ḥajjah). Dusza zatem istnieje tylko wtedy, gdy mamy zarówno zorganizowany proch ziemi (czyli ciało), jak i zorganizowane tchnienie życia (czyli ducha).

Inaczej to ujmując, dusza to żywa jedność ciała i ducha, która posiada świadomość, dzięki czemu świadomie myśli, mówi i działa. I tak jak każdy żywy człowiek (dusza) posiada indywidualne ciało, tak też posiada indywidualnego ducha. Wreszcie można również wyraz dusza rozumieć na nieco inny sposób, jako styk ciała i ducha, gdzie zachodzą procesy umysłowe, takie jak myślenie lub emocje. Obejmuje zatem działanie neurologii człowieka.

Warto dodać, że w dawniejszych polskich tłumaczeniach, tj. w Biblii Królowej Zofii, Biblii Gdańskiej, Biblii Brzeskiej i Biblii Jakuba Wujka, a także w niektórych uwspółcześnionych odpowiednikach tychże tłumaczeń, wyraz nep̄eš jest tłumaczony nie jako istota, ale właśnie jako dusza, także w wersecie z Księgi Rodzaju 2,7. Nasz polski wyraz dusza dawniej oznaczał bowiem jakąkolwiek istotę żyjącą, zwłaszcza ludzką (zob. Dzieje Apostolskie 2,41 w Biblii Tysiąclecia), a nie tylko rzekomo nieśmiertelny, duchowy komponent istoty ludzkiej. A więc także w języku polskim można określić wyraz dusza jako częściowy synonim wyrazu życie.

Jak dusza przestaje istnieć?

Potwierdzenie takiego ujęcia duszy znajdziemy również w Księdze Koheleta, która mówi o śmierci człowieka. Jak więc definiuje ona śmierć?

I wróci się proch do ziemi, tak jak nią był, a duch powróci do Boga, który go dał⁶.

Zgodnie z powyższym opisem, śmierć nadchodzi wtedy, gdy duch (dech życia) zostaje odseparowany od ciała (prochu ziemi). W ten sposób ciało wraca do ziemi, natomiast duch wraca do Boga. Dusza, czyli żywa istota myśląca, wraca wtedy do stanu sprzed ożywienia człowieka przez Boga – przestaje istnieć. Jak w innym miejscu głosi autor Księgi Koheleta, w krainie umarłych: nie ma żadnego działania ni rozumienia, ani poznania, ani mądrości⁷. Kiedy duch jest odseparowany od ciała, duszy po prostu nie ma. A zatem śmierć nie oferuje żadnego działania, włącznie z myśleniem, poznawaniem czy odczuwaniem emocji.

Dokąd więc człowiek trafia po śmierci, o ile w ogóle trafia gdziekolwiek? Używane w Biblii hebrajski wyraz šᵊ’ôl (wym. szeol) i grecki wyraz hadēs (znany chociażby z greckiej mitologii) oznacza mityczną krainę umarłych lub otchłań, a po naszemu przede wszystkim grób. A więc tak jak po śmierci ciało jest martwe i doznaje rozkładu, tak duch pozostaje nieaktywny i nic nie robi, poza tym, że jest u Boga. Po śmierci człowiek, czyli dusza, pozostaje zatem całkowicie nieświadomy wszystkiego, co się dzieje. Czyli dusza nie jest nieśmiertelna, a wręcz jest śmiertelna. Potwierdza to Księga Ezechiela, która mówi: Dusza, która grzeszy, umrze⁸.

Kraina umarłych czy piekło?

Warto zwrócić uwagę, że w Biblii zasadniczo nic nie przemawia za tym, aby kraina umarłych była jednocześnie miejscem mąk piekielnych. Grecki wyraz hadēs występuje tylko 10 lub 11 razy w Nowym Testamencie⁹ i tylko raz jest powiązany ze świadomym cierpieniem. Chodzi o bogacza z przypowieści Jezusa Chrystusa o bogaczu i Łazarzu opisanej w Ewangelii według Łukasza 16,19-31. Należy jednak zauważyć, że Pan Jezus lubił posługiwać się historiami, które będą zarówno zrozumiałe przez Jego otoczenie, jak i pouczające.

Z Biblii i historii wiemy, że faryzeusze byli stronnictwem wierzących zarówno w nieśmiertelność duszy, jak i przyszłe zmartwychwstanie (saduceusze przeciwnie)¹⁰. Nie oznacza to od razu, że historia przedstawiona przez Jezusa była prawdziwa ani że przedstawione tło historii jest prawdą. Podobnie nie musi być wcale prawdą to, że dusze w krainie umarłych są świadome czegokolwiek. Idea nieśmiertelności duszy była bowiem wyznawana przez wszystkich pogan, ale niekoniecznie przez Izraelitów, o czym można się przekonać, czytając Stary Testament¹¹. Została ona jednak zaszczepiona na gruncie żydowskim przez wpływy hellenistyczne, pod którymi znaleźli się nawet faryzeusze.

Przeniknęło to też niestety do naszej kultury zachodniej. Zaszło to tak daleko, że dużą liczbę przypadków wystąpienia hebrajskiego wyrazu szeol w Starym Testamencie i greckiego wyrazu hades w Nowym Testamencie tłumacze biblijni przełożyli właśnie jako piekło (gdzie siłą rzeczy piecze). Stąd apostolski symbol wiary głosi, że po swojej śmierci Jezus Chrystus zstąpił do piekieł¹², co dzisiaj rodzi szereg nieporozumień. Tymczasem Biblia mówi tylko, że Chrystus zstąpił do hades, czyli do krainy umarłych lub po prostu do grobu (rozumianego nie jako miejsce pochówku, ale jako stan, w którym znajdują się wszyscy umarli).

Stan ciała, duszy i ducha

Co warte odnotowania, ciało wracające do ziemi i duch wracający do Boga wracają w stanie, w jakim znajdowały się tuż przed śmiercią. A zatem do ziemi powraca ciało z jego niedoskonałościami, natomiast do Boga wraca duch z jego niedoskonałościami. Dlatego chociażby wspomniany wyżej apostoł Paweł pisał:

A sam Bóg pokoju niechaj was w zupełności poświęci, a cały duch [pneuma] wasz i dusza [psychē], i ciało [sōma] niech będą zachowane bez nagany na przyjście Pana naszego, Jezusa Chrystusa¹³.

Apostoł dobitnie stwierdził, aby chrześcijanin dbał o całą swoją istotę (duszę), co oznacza dbałość o zdrowie fizyczne (ciało), psychiczne (duszę) i duchowe (ducha). Nawet mawia się powszechnie, że w zdrowym ciele zdrowy duch. Pismo Święte również uczy nas tej prawdy, głosząc holistyczne podejście do istoty ludzkiej jako ciała, duszy i ducha.

Duch najważniejszy

W innym miejscu apostoł Paweł naciska jednak przede wszystkim na zdrowie duchowe:

Bo jeżeli będziecie żyli według ciała, czeka was śmierć [nie wieczne męki – przyp. autora]. Jeżeli zaś przy pomocy Ducha zadawać będziecie śmierć popędom ciała – będziecie żyli¹⁴.

Dbanie o zdrowie ciała to nie to samo, co zaspokajanie popędów ciała. Człowiek, który dba o zdrowie swojego ciała, niekoniecznie zaspokaja jego zachcianki. Wręcz przeciwnie, wtedy dba o nie bardziej, niż gdyby te cielesne zachcianki spełniał. W ten sposób człowiek wzmacnia również swego ducha i całą swoją duszę (istotę). Gdyby bowiem dbał o własne zachcianki, jego duszę czekałaby śmierć. I z kontekstu wersetu wynika, że nie chodzi tu o śmierć naturalną, ale o śmierć wieczną zamiast wiecznych mąk.

Jednak na dokładniejsze omówienie kwestii tego, co Biblia mówi o naszym ostatecznym losie, przyjdzie jeszcze czas w następnych częściach niniejszej serii.

Polecamy również inne artykuły:

• Śmierć kliniczna – dowód na życie pozagrobowe?
• Eutanazja – śmierć na życzenie czy zabójstwo na żądanie?
• Jedność duszy i ciała w Biblii
• Zjawiska nadprzyrodzone i paranormalne kontra nauka – część I

Przypisy

1. H5315 נֶפֶשׁ nep̄eš, w: W. Chrostowski (red.), Hebrajsko-polski i aramejsko-polski słownik Stronga, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2017, s. 720.
2. Księga Rodzaju 2,7.
3. G5590 ψυχή psychē, w: W. Chrostowski (red.), Grecko-polski słownik Stronga do Nowego Testamentu, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2022, s. 844.
4. H7307 רוּחַ rûaḥ, w: W. Chrostowski (red.), Hebrajsko-polski…, op. cit., s. 994.
5. G4151 πνεῦμα pneuma, w: W. Chrostowski (red.), Grecko-polski…, op. cit., s. 628-629.
6. Księga Koheleta 12,7.
7. Księga Koheleta 9,10.
8. Księga Ezechiela 18,20, Uwspółcześniona Biblia Gdańska; por. 18,4.
9. G86 ᾅδης hadēs, w: W. Chrostowski (red.), Grecko-polski…, op. cit., s. 15; zob. też: https://www.blueletterbible.org/lexicon/g86/kjv/tr/0-1/ [dostęp: 19.05.2025].
10. Sadducee, Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Sadducee [dostęp: 19.05.2025].
11. Zob. Psalm 6,6; 115,17; 146,4; Księga Koheleta 3,19-20; 9,5-6.10; 12,6-7; Księga Izajasza 38,18-19; Księga Ezechiela 18,4.20; 33,11.
12. Zstąpił do piekieł, Wiara.pl, 10.04.2004, https://liturgia.wiara.pl/doc/418589.Zstapil-do-piekiel/4 [dostęp: 19.05.2025].
13. I List do Tesaloniczan 5,23.
14. List do Rzymian 8,13.

Jeśli nie zaznaczono inaczej, to fragmenty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.