Wyspa Wielkanocna to przykład zmian środowiskowych, które zniszczyły cywilizację – a przynajmniej tak uważają niektórzy ekolodzy. Czy aby na pewno tak było?
Bardzo często przytaczanym przykładem miejsca, które ucierpiało z powodu bezmyślnej wycinki lasów, jest Wyspa Wielkanocna lub Rapa Nui, znana przede wszystkim z wielkich posągów moai. Wielu ekologów powołuje się na tę tragedię, aby ostrzegać przed skutkami antropogenicznych zmian klimatycznych. Czy jednak jest to odpowiedni przykład i czy w tym wypadku faktycznie zawinił rdzenny lud wyspy?
Historia Wyspy Wielkanocnej
Wyspa Wielkanocna znajduje się we wschodniej części Oceanu Spokojnego i należy dzisiaj do Chile. Stanowi ona jedno z najbardziej odosobnionych miejsc na Ziemi. Najbliżej niej znajdują się wyspy Pitcairn, ale jest to odległość około 2000 km w kierunku zachodnim. Również z tego powodu pierwsi ludzie pojawili się na tej wyspie dosyć późno. Dawniej uważano, że pierwsi Polinezyjczycy dotarli na wyspę już w IV wieku, ewentualnie dopiero w VIII wieku. Dane archeologiczne wskazują jednak, że stało się to dopiero około 1200 roku1.
Najbardziej charakterystycznym symbolem Wyspy Wielkanocnej są moai. Są to kamienne posągi ubóstwionych przodków ludu Rapa Nui, wykonane z tufu wulkanicznego. Są one wysokie na kilka metrów i ważą po kilkadziesiąt ton. Najwyższy moai mierzy 10 m bez korony i waży 82 tony. Co ciekawe, jeden z niedokończonych posągów zwany El Gigante jest wysoki na aż 22 m i ukończony ważyłby 270 ton. Najwyraźniej jednak projekt przerósł swoich twórców, gdyż nie wiedzieli dokładnie, jak przetransportować tak ciężki posąg. Dlatego pozostaje on niedokończony.
A skoro już mowa o transporcie posągów, to stanowi to nie lada zagadkę – choć, jak się okazuje, nie do końca. Pierwsi Europejczycy, którzy dotarli na wyspę, nie mogli pojąć, jak tak prymitywny lud był w stanie przenieść tak ciężkie posągi na wiele kilometrów. Pierwsi archeolodzy badający moai sądzili, że były transportowane w pozycji poziomej. Uważali, że wymagało to dużego nakładu drewna. Nowsze badania wykazały jednak, że bardziej prawdopodobną wersją jest transport w pozycji pionowej, stąd wyglądały, jakby chodziły. W latach 80. XX wieku udało się to nawet wykazać eksperymentalnie2.
Upadek Rapa Nui – ostrzeżenie dla nas?
Niemniej od około połowy XX wieku dominowała narracja, że rdzenni mieszkańcy wyspy zbudowali posągi moai z powodu megalomanii, przy okazji doprowadzając do wylesienia całej wyspy. Z tego powodu mieli następnie cierpieć głód i popadać w konflikty o zasoby. Wreszcie z tych wszystkich przyczyn mieli zwrócić swój gniew przeciwko bogom i przodkom, że już ich nie chronią. Znakiem utraty wiary w swoich przodków miało być zrzucenie moai z cokołów. Stąd Wyspa Wielkanocna stanowiła bardzo ważny przykład przestrogi przed tym, abyśmy wszyscy dbali o środowisko lokalne i globalne.
Narracja ta nadal jest wykorzystywana przez niektórych aktywistów na rzecz ratowania klimatu Ziemi – ale niestety jest błędna. Okazuje się bowiem, że mieszkańcy wyspy wcale nie byli bezmyślni, jeśli chodzi o wycinkę lasów. W XVIII wieku, gdy posągi moai już stały, pierwsi Europejczycy, którzy dotarli na wyspę, nadal widzieli dużo lasów. Co więcej, część z tych lasów zasadzili sami mieszkańcy, były to lasy palmowe. Ponadto uprawiali oni okrągłe ogrody skalne zwane manavai. Głód im zatem nie groził3. Co więc zniszczyło tę cywilizację?
Co naprawdę stało się na Wyspie Wielkanocnej?
W pierwszej kolejności zadajmy sobie pytanie, czy w ogóle była to cywilizacja. Sama wyspa jest mała, trudno zatem, aby można było zbudować na niej cywilizację z prawdziwego zdarzenia, jak np. na Krecie. W sposób naturalny była zdolna wyżywić ledwie ok. 4000 ludzi. Mniej więcej tyle ludzi mieszkało na wyspie, gdy w 1722 roku przybyli na nią Holendrzy. W 1770 roku, kilkadziesiąt lat później, na wyspie pojawili się Hiszpanie, a cztery lata później angielski żeglarz James Cook. O ile Hiszpanie jeszcze widzieli posągi moai na cokołach, o tyle Cook sprawozdał, że wiele z nich zostało zrzuconych z cokołów. Co się zatem stało?
Rolę odegrały dwa ważne czynniki. Po pierwsze, Europejczycy przywieźli ze sobą nieznane mieszkańcom wyspy choroby. O ile wcześniej wyspę zamieszkiwało ok. 4000 osób, o tyle w 1774 roku było to już tylko ok. 600-700. Pierwszą falę chorób mogli przywieźć już Holendrzy, a później także Hiszpanie. Wyspiarze musieli uznać, że bogowie moai przestali ich chronić, dlatego obalili ich posągi. I po drugie, wylesienie całej wyspy przyszło znacznie później, gdy pod koniec XIX wieku wyspa została zaanektowana przez Chile. Kompania, której rząd chilijski oddał wyspę w dzierżawę, założyła tam intensywną hodowlę owiec. W ten sposób doprowadzono do wytrzebienia lasów i wyjałowienia gleb na wyspie4.
Innymi słowy, nie możemy tutaj mówić o upadku jakiejkolwiek cywilizacji. Winni nie są również sami rdzenni mieszkańcy wyspy. Właściwie jedynymi winnymi w tej historii mogą być Europejczycy. Odkrywcy nie wiedzieli co prawda, że sami sprowadzili nieznane ludowi Rapa Nui choroby, doprowadzając do znacznej depopulacji wyspy i obalenia posągów moai. Jednak intensywna hodowla owiec, które zostały sprowadzone przez potomków kolonistów europejskich w Ameryce Łacińskiej, doprowadziła do obecnej sytuacji. Niestety ci sami Europejczycy później niesprawiedliwie oskarżyli lud Rapa Nui o nieszczęścia, jakie na nich spadły. Ich przykład błędnie posłużył jako przestroga dla nas, abyśmy chronili klimat Ziemi.
Potrzeba odpowiedzialności
A zatem jedno nie ma większego związku z drugim. Tak naprawdę, gdybyśmy mieli się w tej historii nauczyć czegoś od kogokolwiek, to właśnie od rdzennego ludu Wyspy Wielkanocnej. Swoją gospodarkę prowadzili bowiem w sposób zrównoważony, aby nie niszczyć naturalnych skarbów wyspy, na której mieszkali, w przeciwieństwie do Europejczyków. Najsmutniejsze w tym wszystkim jest to, że ci, którzy nosili sztandar chrześcijański, rozgłaszając tę religię po świecie, a nawet często narzucając ją innym ludom, sami w wielu miejscach świata wprowadzili gospodarkę rabunkową ze szkodą dla ludności miejscowej.
W Biblii, spisanej wiele tysięcy lat wcześniej i wiele tysięcy kilometrów od Ziemi Świętej, zostały zapisane następujące słowa:
Żałośnie wygląda ziemia, zmarniała; świat opadł z sił, niszczeje, niebo wraz z ziemią się wyczerpały. Ziemia została splugawiona przez swoich mieszkańców, bo pogwałcili prawa, przestąpili przykazania, złamali wieczyste przymierze. Dlatego ziemię zżera przekleństwo, a jej mieszkańcy pokutują; dlatego się przerzedzają mieszkańcy ziemi i mało ludzi zostało5.
Choć słowa te zostały spisane wiele tysięcy kilometrów od Wyspy Wielkanocnej, wiele tysięcy lat wcześniej, to brzmią jak uniwersalne ostrzeżenie. Wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za to, jak traktujemy to, co dał nam Bóg. Niezależnie od tego, czy mieszkamy na wsi, czy w mieście, czy w górach, czy nad morzem, otrzymaliśmy od Boga nasze miejsce zamieszkania. Powinniśmy więc dbać o nie najlepiej, jak potrafimy. Zwłaszcza ludzie, którym bliska jest osoba Jezusa Chrystusa jako ich Zbawiciela, powinni mieć to na uwadze.
Polecamy również poniższe artykuły:
- Upadek cywilizacji Majów: czynnik klimatyczny
- Cykle sekularne, czyli dlaczego każde imperium upada
- Czy cywilizacja zachodnia zmierza ku upadkowi?
- Ochrona środowiska w Biblii? Naturalnie!
Przypisy
- W. Dangerfield, The Mystery of Easter Island, Smithsonian Magazine, 31.03.2027, https://www.smithsonianmag.com/travel/the-mystery-of-easter-island-151285298/ [dostęp: 31.10.2025].
- P. Cooper, Utracone cywilizacje. Jak rozkwitały i upadały imperia, wersja EPUB, Znak Horyzont, 2025, s. 476-480.
- Ibid., s. 481-487.
- Ibid., s. 487-492, 495-497.
- Księga Izajasza 24,4-6.
Wszystkie cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.
© Źródło zdjęcia głównego: Canva.
