Cykle sekularne, czyli dlaczego każde imperium upada

Każde imperium rośnie i następnie upada, tak głosi teoria cykli sekularnych. Potęga imperialna nie może zatem trwać w nieskończoność – ale tylko ta ziemska.

Historia świata nigdy nie była łaskawa dla imperiów. Nie jest bowiem tajemnicą, że w ciągu całej historii potęgi świata wzrastały, ale później upadały. Jedne potęgi, gdy zaczęły upadać lub już upadły, zostały wchłonięte przez inne. Natomiast inne potęgi, te, które pozornie wyglądają na długotrwałe, miały swoje okresy wewnętrznego rozpadu, ale nie było żadnej sąsiadującej potęgi, która skorzystałaby z okazji i trwale zniszczyła taką cywilizację. Dlatego jej potęga mogła się później odrodzić w nowej formie.

Wzrost i upadek królestw i imperiów

Najbardziej oczywistym przykładem potęg tego drugiego typu są Chiny. Jest to cywilizacja, która istnieje od czasów półlegendarnej dynastii Xia (założonej ok. 2100 roku p.n.e.) aż do dzisiaj. Po drodze jednak działo się naprawdę dużo. Pojawiały się potężne dynastie (do najpotężniejszych należały m.in. Han, Tang, Song i Qing), które jednak z czasem ulegały zepsuciu. Wtedy kraj pogrążał się w chaosie podziałów i wojen domowych, dopóki kolejna silna dynastia nie zjednoczyła całego kraju. Nawet gdy cesarstwo zostało całkowicie obalone w 1912 roku i ustanowiono słabą republikę, a później komunistyczną republikę ludową, to cały cykl znowu się powtarza. Dziś Chiny uznawane są za drugie supermocarstwo na świecie.

Podobny cykl przechodził starożytny Egipt. Okres predynastyczny zakończył się zjednoczeniem kraju pod władzą jednego władcy (okres wczesnodynastyczny), a następnie powołaniem tzw. Starego Królestwa, kiedy faraonowie wybudowali słynne piramidy w Gizie. Jednak po Starym Królestwie nastał Pierwszy Okres Przejściowy, gdy królestwo zostało ponownie podzielone. Dalej mamy po kolei: Średnie Królestwo, Drugi Okres Przejściowy, Nowe Królestwo, Trzeci Okres Przejściowy i wreszcie Okres Późny. Państwo egipskie na przemian jednoczyło się i ulegało rozpadowi, podobnie jak Chiny.

Cykl ten można również dostrzec w historii Mezopotamii i to na dwóch poziomach: pojedynczych imperiów i całego regionu. Najpierw były imperium akadyjskie Sargona Wielkiego i imperium neosumeryjskie (III dynastia Ur), a później średnie imperium asyryjskie, imperium nowoasyryjskie i wreszcie imperium nowobabilońskie króla Nabuchodonozora II. To ostatnie jest o tyle ciekawe, że biblijna Księga Daniela zdaje się ujawniać, jak imperium ulega zepsuciu. Nabuchodonozor II podbił Mezopotamię i Lewant, w tym Królestwo Judy, oraz uświetnił stolicę kraju¹. Jednak jego potomek Baltazar, syn króla Nabonida, który zapewne współrządził z nim, popadł z głęboką dekadencję. W ten sposób Babilon upadł².

Dlaczego imperium upada?

Tego typu przykłady skłoniły różnych badaczy do wyjaśnienia, dlaczego potęgi i populacje rosną i upadają. Klasykiem jest teoria Thomasa Malthusa z 1798 roku znana jako statyczna teoria zasobów lub maltuzjanizm. Według Malthusa, gdy rośnie żywność, rośnie populacja, dopóki nie wyczerpią się możliwości produkcji żywności. Kiedy z powodu głodu umrze odpowiednio dużo ludzi, ziemia znów będzie w stanie wyżywić ludność. Inne tego typu teorie zaproponowali np. średniowieczny arabski filozof Ibn Chaldun, który zaproponował cykl tzw. asabiji, czyli poczucia wspólnoty plemiennej, czy Karol Marks, który zaproponował cykl pasożytowania bogatych klas nad biednymi³.

Teoria strukturalno-demograficzna (teoria cykli sekularnych)

Interesującą teorię zaproponował amerykański socjolog Jack A. Goldstone, którą później rozwinęli Peter Turchin i Siergiej A. Nefedov. Jest ona znana jako teoria strukturalno-demograficzna (TSD) lub teoria cykli sekularnych. Goldstone był zainteresowany, skąd się bierze niestabilność, m.in. przewroty, wojny domowe i rewolucje, w rozwiniętych społeczeństwach. Sformułował więc teorię niestabilności politycznej. Turchin rozwinął ją o modele dynamiczne, które znajdują zastosowanie w ekologii populacyjnej. Ostatecznie posłużyła nie tylko do opisu społeczeństw rolniczych, ale także (kontrowersyjnie) do opisu potęg światowych, włącznie ze Stanami Zjednoczonymi⁴.

Teoria strukturalno-demograficzna przedstawia cztery fazy, przez które przechodzą społeczeństwa oraz potęgi światowe:

1. trend integracyjny, faza ekspansji (wzrostu): wzrost populacji, mało elit, skromna konsumpcja, duża siła, jedność społeczna, wysoka stabilność;
2. trend integracyjny, faza stagflacji (kompresji): wzrost populacji hamuje, więcej elit, pojawienie się kontrelit, wzrost konsumpcji, siła, jedność i stabilność państwa wciąż wysokie, ale zaczynają spadać;
3. trend dezintegracyjny, faza kryzysu (załamania państwa): spadek populacji ze szczytu, dużo elit, konflikty wewnętrzne, zubożenie elit związanych z usługami, głębokie rozwarstwienie społeczne, upadek siły państwa, stabilność spada na dno;
4. trend dezintegracyjny, faza depresji (między cyklami): spadek populacji lub niska, spadek elit z powodu konfliktów, upadek konsumpcji, próby odtworzenia państwa, ale dalsze podziały, stabilność na dnie, ale zaczyna rosnąć⁵.

Przykłady imperiów, które powstały i upadły

Imperium rzymskie

Rzym jest prawdopodobnie najlepszym przykładem, na którym możemy zastosować powyższą teorię. Na początku republika rzymska się rozwijała, podbijając całą Italię w III wieku p.n.e., a następnie m.in. Kartaginę, Grecję i Galię (faza ekspansji). W I wieku p.n.e. republika przekształca się w cesarstwo, ale z zachowaniem fasady republiki. Był to tzw. pryncypat, gdzie cesarz jest primus inter pares, pierwszym wśród równych sobie. Szczyt swojej potęgi Rzym osiągnął w II wieku n.e., a za cesarza Trajana w 117 roku państwo osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny (faza stagflacji).

Ale następnie imperium dopada tzw. kryzys III wieku (faza kryzysu). Na krótki czas w wyniku wojen domowych oddzielają się tzw. cesarstwo galijskie i cesarstwo Palmyry. Pryncypat zostaje zastąpiony przez dominat, który bardziej przypomina monarchię. Dochodzi do rządzenia kilku cesarzy na różnych obszarach, tzw. tetrarchia. W IV wieku pojawia się też kryzys religijny, kiedy cesarstwo przyjęło chrześcijaństwo. Później powstają cesarstwo zachodnie i cesarstwo wschodnie, choć nadal traktowane jako jedno imperium. Ostatecznie dekadencja społeczna i naciski ze strony Germanów prowadzą do upadku cesarstwa zachodniego w V wieku (faza depresji). Wtedy na jego gruzach rodzą się mniejsze królestwa.

Inne przykłady

Teorię cykli sekularnych możemy zastosować też m.in. do Polski. Tak oto w okresie ostatnich Piastów i Jagiellonów mamy wzrost potęgi Polski i Litwy. Wiek XVI nazywamy złotym wiekiem Rzeczypospolitej, kiedy panowała demokracja szlachecka. Szczyt potęgi osiągnęliśmy w I połowie XVII wieku, ale system polityczny przekształcał się już w oligarchię magnacką. Potem dopadł nas kryzys w postaci powstania Chmielnickiego, wielkiej wojny z Rosją i potopu szwedzkiego. Imperium Osmańskie również chwilowo skorzystało z okazji, choć mieliśmy jeszcze krótkie odbicie za Jana III Sobieskiego. Jednak ostatecznie w XVIII wieku rządy królów saskich, podziały wewnętrzne i interwencje zewnętrzne doprowadziły do rozbiorów kraju.

Cykle sekularne można zastosować do wielu innych potęg, np. starożytnej Persji, Bizancjum, Imperium Osmańskiego czy europejskich imperiów kolonialnych. Wszystkie te imperia w ten czy inny sposób rozwinęły się i upadły. Wkrótce może to dotyczyć także Rosji. Czas pokaże, czy jest ona już teraz w fazie depresji i próbuje z niej wyjść, czy dopiero w nią wkracza. Co więcej, cykle sekularne mają też zastosowanie do amerykańskiego supermocarstwa. Dzięki teorii strukturalno-demograficznej Turchin już lata temu przewidział, że około 2020 roku dojdzie do powszechnego kryzysu w USA⁶. Zgodnie z przewidywaniami dzisiaj wielu Amerykanów drży przed możliwym wybuchem wojny domowej.

Jak długo może istnieć imperium?

Widać zatem, że żadna potęga państwowa nie jest odporna na dezintegrację wewnętrzną, która ostatecznie może prowadzić do upadku. Kiedy dane społeczeństwo jest zasadniczo zjednoczone, zwraca się przeciwko wrogom zewnętrznym i dokonuje ekspansji. Kiedy jednak ekspansja się załamuje, dochodzą do głosu procesy, które wywołują konflikty wewnętrzne. Mogą to być konflikty na tle politycznym, ekonomicznym, narodowym, religijnym czy ideologicznym – to bez znaczenia. Ostatecznie prowadzą one do dezintegracji społeczeństwa, co może, ale nie musi, zostać wykorzystane przez siły zewnętrzne.

Warto zauważyć, że żadna potęga światowa nie była w stanie przetrwać więcej niż 1000 lat. Egipskie królestwa i dynastie rządzące całymi wielkimi Chinami przetrwały po kilkaset lat. Podobnie Rzym, licząc od pierwszej wojny punickiej (264-241 p.n.e.), przetrwał tylko kilkaset lat do 476 roku. Co ciekawe, licząc od powstania republiki w 509 roku p.n.e., byłyby to 984 lata, czyli prawie 1000 lat. Cesarstwo bizantyjskie, zhellenizowany spadkobierca Rzymu na wschodzie, też istniało bardzo długo. Jednak w 1204 roku, gdy krzyżowcy zdobyli Konstantynopol, potęga podzieliła się na kilka odrębnych państw, które już się nie zjednoczyły. Ostatecznie miasto zdobyli Turcy w 1453 roku (977 lat po upadku Rzymu na zachodzie). Nowożytne imperia także nie trwały i raczej nie będą trwać 1000 lat.

Imperia ziemskie a tysiącletnie królestwo Boże

Dlaczego w ogóle wspominać o 1000 lat? W Księdze Apokalipsy znajdujemy fragment, który wymienia ten okres aż 6 razy: Ap 20,2-7. A werset 4. mówi: Ożyli oni [święci] i tysiąc lat królowali z Chrystusem⁷. W tych wersetach Bóg jednoznacznie zapowiada, że święci będą rządzić z Chrystusem przez całe tysiąclecie. Tak jakby chciał nam powiedzieć, że jeśli to królestwo będzie trwało 1000 lat, to będzie trwało również wiecznie. Także drugi rozdział Księgi Daniela zapowiada wieczność tego królestwa, w przeciwieństwie do potęg Babilonu, Persji, Macedonii i wreszcie Rzymu, który rozpadł się na mniejsze królestwa⁸.

Opisaną wyżej symbolikę można rozszerzyć również o Księgę Rodzaju, a dokładnie o rodowód przedpotopowych patriarchów w rozdziale piątym. Każdy z wymienionych tam patriarchów żył kilkaset lat, a większość z nich ponad 900 lat. Adam żył 930 lat, a Metuszelach (lub Matuzalem) żył najdłużej, bo 969 lat. To jednak wciąż poniżej całego tysiąclecia. Stąd Boża obietnica 1000-letniego, milenijnego królestwa zapisana w Księdze Apokalipsy nie tylko obejmuje istnienie samego królestwa, ale także nawiązuje do długości życia jego mieszkańców. Skoro bowiem będą żyć 1000 lat, to znaczy, że będą żyć wiecznie.

Królestwo inne niż królestwa ziemskie

Królestwo to nie będzie również takie, jak starożytne Królestwo Izraela, bardzo niechętnie ustanowione przez Boga. Niechętnie, ponieważ podlegało ono tym samym prawom, procesom i cyklom, co inne królestwa tego świata. Dlatego potęga, którą mimo wszystko Bóg pobłogosławił przez królów Dawida i Salomona, również musiała upaść i to wręcz haniebnie.

Tymczasem królestwo, które obiecuje Bóg, będzie mogło trwać 1000 lat i całą wieczność, ponieważ nie będzie w nim żadnych zewnętrznych zagrożeń ani wewnętrznych podziałów. Nie będzie w nim nic pochodzenia ziemskiego. Nie będzie więc podlegać cyklom sekularnym, które wynikają właśnie z ludzkiej natury i z natury świata, w jakim nadal żyjemy. A więc żeby to królestwo przetrwało, będzie musiało dojść do zmiany natury rzeczywistości i natury samego człowieka. To się właśnie ma stać, gdy powróci Jezus Chrystus, według słów:

Oto tajemnicę wam objawiam: Nie wszyscy zaśniemy, ale wszyscy będziemy przemienieni w jednej chwili, w oka mgnieniu, na odgłos trąby ostatecznej; bo trąba zabrzmi i umarli wzbudzeni zostaną jako nie skażeni, a my zostaniemy przemienieni⁹.

Choć królestwo to będzie nie z tego świata, to Księga Daniela i Księga Apokalipsy ujawniają, że ostatecznie obejmie całą Ziemię, która stanie się Nową Ziemią¹⁰. Na tej w pełni odnowionej Ziemi nie będzie już łez ani śmierci, ani żałoby, ani krzyku, ani trudu. Nie będzie zatem niczego, przez co mielibyśmy doświadczać tych rzeczy. Nie będzie podziałów, konfliktów, wojen ani upadków. I to wspaniałe królestwo czeka również na Ciebie, jeżeli tylko przyjmiesz Jezusa Chrystusa jako swojego Zbawiciela i Króla!

Polecamy również poniższe artykuły:

• Sen króla Nabuchodonozora, czyli jak historia potwierdza Pismo Święte
• Czy cywilizacja zachodnia zmierza ku upadkowi?
• Koniec świata chrześcijańskiego i powrót do pogaństwa?
• Sztuczna inteligencja – czy doprowadzi do końca świata?

Przypisy

1. Księga Daniela 4,25-27.
2. Księga Daniela 5,1-30.
3. R. Miśta, Proces strukturalno-demograficzny Polski (1): wprowadzenie i konflikty, Lud: jego zwyczaje i ewolucja, 16.01.2022, https://rafalmista.com/2022/01/16/proces-strukturalno-demograficzny-polski-1-wprowadzenie-i-konflikty/ [dostęp: 22.10.2025].
4. Ibid.
5. P. Turchin, S. A. Nefedov, Secular Cycles, Princeton University Press, 2009, s. 33, https://assets.press.princeton.edu/chapters/s8904.pdf [dostęp: 22.10.2025].
6. M. Chan, This Researcher Predicted 2020 Would Be Mayhem. Here’s What He Says May Come Next, Time, 16.06.2020, https://time.com/5852397/turchin-2020-prediction/ [dostęp: 22.10.2025].
7. Księga Apokalipsy 20,4c.
8. Księga Daniela 2,37-45.
9. I List do Koryntian 15,51-52 (Biblia Warszawska).
10. Księga Daniela 2,34-35.44-45; Księga Apokalipsy 21,1-4.

Jeśli nie zaznaczono inaczej, fragmenty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.