Upadek cywilizacji Majów: czynnik klimatyczny

Czy Majowie stanowią przykład przestrogi, abyśmy nie zniszczyli naszego środowiska? Mówiąc wprost: i tak, i nie do końca.

Czy środowisko naturalne może przyczynić się do upadku cywilizacji? Jest to pytanie, które możemy sobie dzisiaj zadawać z powodu zagrażających nam zmian klimatycznych. Choć zmiany te mają charakter bardziej globalny, to istnieją również lokalne ludy i cywilizacje, które miały doświadczyć konsekwencji gospodarki rabunkowej. Jedną z najczęściej przywoływanych cywilizacji w tym kontekście są Majowie. Ile jest jednak prawdy w tym, że to właśnie upadek lokalnego środowiska doprowadził do upadku tej cywilizacji?

W książce Utracone cywilizacje Paul Cooper, historyk, który również prowadzi popularny podcast Upadek cywilizacji, przedstawia liczne przykłady ludów, które doświadczyły upadku społecznego. Wśród czynników, które doprowadziły do tego upadku, wymienia m.in. nierówności społeczne, załamanie się handlu czy agresywność wobec sąsiadów. Dodaje jednak, że: Wiele spośród tych społeczeństw upadło, ponieważ klimat lub środowisko, w którym żyły, uległy dramatycznej zmianie w sposób, którego nie dało się ani przewidzieć, ani opanować¹. Do społeczeństw tych należą właśnie Majowie.

Kim byli Majowie?

Majowie tak naprawdę nie stanowią jednego narodu, lecz luźne zgrupowanie ludów posługujących się językami z rodziny maja. Wbrew obiegowym opiniom ta grupa etniczna istnieje do dzisiaj. Zamieszkuje półwysep Jukatan, czyli południowo-wschodni Meksyk, Gwatemalę i Belize. Półwysep można podzielić na trzy obszary: północny, najsuchszy, porośnięty sawanną i suchymi lasami, ale zawierający naturalne studnie krasowe zwane cenotami; środkowy, pokryty głównie wilgotnym lasem podzwrotnikowym; i południowy z górami pokrytymi przez lasy górskie. Tam też narodziła się jedna z najbardziej tajemniczych i inspirujących starożytnych cywilizacji.

Dzieje cywilizacji Majów dzieli się na trzy duże okresy: preklasyczny (do około połowy III wieku n.e.), klasyczny (między III a X wiekiem) i poklasyczny (od X wieku do XIII lub nawet do hiszpańskiej konkwisty w XVI wieku). Najbardziej znanym jest oczywiście okres klasyczny, kiedy w środkowej części Jukatanu wyrosło bardzo prężne społeczeństwo. Wtedy też swoją największą świetność przeżywało miasto Tikal, cieszące się wsparciem wielkiego miasta Teotihuacán w środkowym Meksyku. W szczycie potęgi liczyło nawet 90 tys. mieszkańców i przez większość okresu klasycznego dominowało nad innymi miastami na półwyspie². Wtedy też powstał słynny kalendarz Majów z jego długą rachubą.

Czy susze były przyczyną upadku cywilizacji Majów?

Cywilizacja Majów powstała jednak w niezbyt sprzyjającym środowisku. Surowy i wilgotny klimat oraz bardzo cienka warstwa gleby powodowały niską wydajność rolnictwa. Majowie prowadzili zatem gospodarkę żarową, aby na jakiś czas użyźnić glebę. W końcu wyzwaniem stała się rosnąca liczba ludności, dlatego sięgnięto po bardziej zaawansowane metody, takie jak sieci tarasów czy tam. To powodowało, że karczowano coraz więcej lasów. Uważa się, że to właśnie wylesianie i wynikająca z tego przyspieszona erozja spowodowały kilka długich fal suszy. Archeolodzy ustalili, że od 760 roku miała miejsca najgorsza susza od tysięcy lat. Z kolei w latach 800-950 region doświadczył czterech okresów suszy, z których każdy trwał 10-20 lat.

Była to zatem prawdziwa katastrofa dla Majów. Niemniej czynnik klimatyczny nie był wcale jedynym powodem upadku cywilizacji. Już w VI wieku miasto Tikal uległo potędze swojego rywala z północy, miastu Calakmul. Choć oba miasta nadal rywalizowały ze sobą, to ta rywalizacja stawała się coraz brutalniejsza. Z powodu wojen oraz zmian klimatycznych dochodziło do buntów przeciwko władzy, której zadaniem było pilnowanie, aby bóstwa przyrody sprzyjały ludowi. Zapewne to właśnie upadek legitymizacji władzy doprowadził do opustoszenia miast, których gęsta sieć pokrywała zwłaszcza centralną część półwyspu. Calakmul upadło w 810 roku, Copán na południu w 822 roku, a Tikal w 889 roku³.

Głęboki kryzys, ale jeszcze nie upadek cywilizacji

Wbrew obiegowym opiniom cywilizacja Majów jeszcze nie upadła. Co prawda obszar centralny wyludnił się, ale wielu ludzi udało się do północnej części półwyspu. Tam powstały nowe miasta, takie jak Chichén Itzá, Uxmal czy Tulum. Jest to wczesny okres poklasyczny, naznaczony również silnymi wpływami Tolteków zamieszkujących środkowy Meksyk. W latach 1100-1150 doszło jednak do drugiej wielkiej fali suszy, która zniszczyła wiele z tych miast⁴. Po buncie Majów przeciwko władzy Chichén Itzá w 1221 roku założono nowe dominujące miasto – Mayapán. Majowie weszli wtedy w późny okres poklasyczny. Cywilizacji było daleko do dawnej świetności, ale wciąż istniała aż do przybycia Hiszpanów w XVI wieku.

Zapewne prawdą jest to, że to wylesienie dużych połaci Jukatanu stanowiło przyczynę wzmożenia się katastrofy suszy, która doprowadziła do upadku świetności tej cywilizacji. Jednak Majowie nie wylesiali swojej ziemi bezmyślnie. Chcieli przede wszystkim wyżywić rosnącą populację, tworząc nie tylko wymyślne tarasy uprawne, ale i sady owocowe. Choć katastrofa na nich przyszła, to trudno ich obwiniać za to, że ich populacja rosła. I nawet jeśli nie obarczymy Majów odpowiedzialnością za własny upadek, to z tych sytuacji również możemy wyciągnąć ważne lekcje dla nas żyjących w XXI wieku.

Czego mogą nauczyć nas Majowie?

Najważniejszą lekcją jest ta, że zmiany w środowisku naturalnym faktycznie mogą doprowadzić społeczeństwo do kryzysu, jeśli nie do upadku. Majowie to tylko jeden przykład. Do cywilizacji, które doznały kryzysu bądź upadku z powodu lokalnych bądź nawet globalnych zmian klimatycznych należą m.in. cywilizacja doliny Indusu, Hetyci na Bliskim Wschodzie, cywilizacja Anasazi (przodkowie Pueblo), Wikingowie na Grenlandii czy imperium Khmerów, które założyło słynne miasto Angkor.

Do najczęstszych powodów upadku tych cywilizacji należały wielkie susze, czasem przeplatane wielkimi powodziami. Zdarzały się również trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów, z których jeden musiał trwale osłabić cywilizację minojską. Tego typu katastrofy naturalne również cyklicznie prowadziły do upadku starożytne królestwa egipskie oraz chińskie dynastie. W niektórych przypadkach przyczyną mogła być mała epoka lodowcowa, która nastała w XVI-XVII wieku. Niektórzy naukowcy winią ją za najazd Szwedów na Polskę, którzy szukali u nas lepszych ziem pod uprawę rolną⁵.

Klimat i środowisko naturalne obecnie

Czy podobne katastrofy naturalne czyhają na nas współcześnie? Wiemy już, że klimat się gwałtownie zmienia i że przynajmniej w części odpowiada za to działalność ludzka. Zanieczyszczamy powietrze gazami cieplarnianymi, takimi jak dwutlenek węgla czy metan. To sprawia, że powoli rośnie średnia temperatura Ziemi. Im jest ona wyższa, tym więcej jest energii w atmosferze, co skutkuje bardziej gwałtownymi zjawiskami pogodowymi. Coraz większym problemem m.in. w Polsce staje się susza hydrologiczna, której czasem towarzyszą gwałtowne opady powodujące powodzie. Niedawno zresztą Wisła w Warszawie osiągnęła najniższy stan w historii pomiarów, zaledwie 9 cm⁶.

Wydaje się, że to najczęściej susza jest odpowiedzialna za kryzysy, jakie dotknęły wiele wspomnianych wcześniej starożytnych cywilizacji⁷. Dziś skutkuje ona postępującym na świecie pustynnieniem, do czego prowadzi również niekontrolowane wylesianie dużych obszarów. A dzisiaj nie są to jedyne zagrożenia. Borykamy się z całym szeregiem innych zjawisk wynikających z naszego postępu technologicznego. Na przykład produkcja przedmiotów plastikowych i ich wyrzucanie zanieczyszcza gleby i wody, włącznie z oceanami. Problemem staje się zwłaszcza mikroplastik. Kolejnym problemem jest wylewanie ścieków. Oceany cierpią także z powodu wycieków ropy naftowej. Można wymienić cały szereg innych problemów.

Czeka nas globalna katastrofa klimatyczna?

Czy zatem naszą planetę czeka to, co dotychczas w historii ludzkości miało miejsce jedynie lokalnie lub regionalnie? Czy regionalne katastrofy staną się tak częste, że skumulują się w globalną katastrofę ekologiczną, która doprowadzi do zniszczenia naszej cywilizacji? Księga Apokalipsy wspomina o siedmiu plagach ostatecznych, które nawiedzą Ziemię. Pierwsza brzmi jak jakaś pandemia. Dwie kolejne jak zanieczyszczenie nie tylko oceanów, ale całego cyklu hydrologicznego. Kolejna brzmi jak kulminacja globalnego ocieplenia, a piąta jak kulminacja globalnego zaciemnienia. Dwie ostatnie też brzmią podobnie⁸.

Księga Apokalipsy wprost mówi, że siedem ostatnich plag przyjdzie na świat z powodu gniewu Bożego. Ten gniew jednak z czegoś się bierze i jedną z przyczyn gniewu Boga jest to, jak my sami traktujemy to, co On stworzył. Starożytna księga zapowiada bowiem, że nadejdzie czas, aby zniszczyć tych, którzy niszczą ziemię⁹. Jakkolwiek byśmy nie zinterpretowali tych słów, to interesujące, że autor księgi posłużył się właśnie nimi. I choć trudno posądzać Majów o to, że sami zniszczyli własną cywilizację, to Bóg obarcza nas wszystkich odpowiedzialnością za to, jak traktujemy naszą planetę.

Polecamy również poniższe artykuły:

• Cykle sekularne, czyli dlaczego każde imperium upada
• Zanieczyszczenie wód na świecie i w Bałtyku
• Ochrona środowiska w Biblii? Naturalnie!
• Religia w służbie cywilizacji – część 2: Środowisko i człowiek

Przypisy

1. P. Cooper, Utracone cywilizacje. Jak rozkwitały i upadały imperia, wersja EPUB, Znak Horyzont, 2025, s. 10.
2. Ibid., s. 227.
3. Ibid., s. 229-236.
4. C. Grataloup, Atlas historii Ziemi, Post Factum, 2024, s. 200.
5. A. Piotrowski, Klimat potopu, Muzeum Badań Polarnych w Puławach, https://mbppulawy.pl/wp-content/uploads/2023/01/Klimat-potopu.pk_.pdf [dostęp: 28.10.2025].
6. P. Halicki, Stan wody w Wiśle najniższy w historii. „Możemy być w dużym kłopocie” [ZDJĘCIA], Onet, 25.08.2025, https://wiadomosci.onet.pl/warszawa/stan-wody-w-wisle-najnizszy-w-historii-mozemy-byc-w-duzym-klopocie-zdjecia/s8w3ye8 [dostęp: 28.10.2025].
7. C. Leary, 8 Ancient Civilizations That Were Destroyed by Climate Change, Treehugger, 21.10.2021, https://www.treehugger.com/ancient-civilizations-were-destroyed-climate-change-4869712 [dostęp: 28.10.2025].
8. Księga Apokalipsy 16,1-21.
9. Księga Apokalipsy 11,18.

Wszystkie cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.