Psychologia tłumu: jak grupowe zachowania wpływają na jednostkę

Człowiek od zarania dziejów dążył do życia w grupie, a jednym z głównych powodów tego było pragnienie zwiększenia swojego bezpieczeństwa. Życie w społeczności zapewniało ochronę przed zagrożeniami, ułatwiało zdobywanie pożywienia i tworzyło wsparcie emocjonalne, co miało kluczowe znaczenie dla przetrwania.

Dziś przyjrzymy się tematowi związanemu z psychologią tłumu, czyli naprawdę fascynującą dziedziną, która bada, jak obecność innych ludzi wpływa na zachowanie jednostki. Zrozumienie dynamiki grupowych zachowań jest kluczowe dla wielu innych dziedzin, od marketingu i polityki po zarządzanie i bezpieczeństwo publiczne – czyli jak widać szerokie spektrum.

Zacznijmy jednak od początku. Tłum w swojej definicji jest zgromadzeniem jednostek, bez względu na narodowość, wyznanie, płeć oraz przypadek, który doprowadził do zbiorowiska¹. W kontekście psychologicznym definicja tłumu nabiera innego znaczenia. W pewnej sytuacji ludzka zbiorowość nabywa nowych cech, odmiennych od tych, które posiadają jednostki będące w tym tłumie. Traci się wówczas poczucie odrębności, a myśli i odczucia jednostek przybierają wyłącznie jeden kierunek. Tworzy się tak zwana zbiorowa dusza.

Tłumu nie tworzy skupisko ludzi, którzy spotkali się przypadkowo i bez konkretnego celu. Staje się nim ono w momencie uzyskania pewnych charakterystycznych dla nich cech. Najważniejszą z nich jest zanik świadomości swojego „ja” u danych osób oraz skoncentrowanie myśli, uczuć na pewien kierunek. Tłum psychologiczny cechuje to, że niezależnie od tego, kim są jednostki, jakie mają stanowiska, poglądy, ile zarabiają i jakie mają wykształcenie, w tym tłumie ich charakter i stopień umysłowy będzie ze wszystkimi na równym poziomie. Może się to wydawać wręcz niemożliwe, jednak historia w swoich dowodach nie kłamie. I tak naprawdę rzadko się zdarza, że nawet bardzo wybitne osoby pośród tłumu będą umiały wyróżnić się na tle tych przeciętnych. Różnica między rozwojem umysłowym będzie duża, a jednocześnie charaktery są w takim przypadku podobne. Dzieje się tak, ponieważ wykształciła się u nich dusza zbiorowa, która „nakazuje” im w inny sposób myśleć, czuć oraz podejmować działanie. Cecha charakteru powstająca u ludzi ma tu swoje źródło w nieświadomości².

Dusza zbiorowa odbiera indywidualność i sprawia, że, jak wspomniałam, poziom umysłowy ma u wszystkich podobny poziom. Zróżnicowanie przeradza się w jednolitość, a najważniejszą funkcję sprawują cechy nieświadome. Ten fakt tłumaczy, dlaczego zbiorowość nie umie zrealizować działania, które wymaga wyższego stadium intelektualnego. Decyzje ustalone przez inteligencję mają wówczas takie samo znaczenie, jak decyzje ustalone przez osoby przeciętne.

Cechy charakterystyczne tłumu

1. Zmienność, drażliwość i impulsywność

Tłum działa głównie pod wpływem nieświadomych cech i impulsów. Nawet najbardziej heroiczne działania, które mogą się pojawić, są często efektem chwilowego podniecenia, a nie przemyślanej decyzji. Zachowanie takiej zbiorowości jest zmienne – raz może być pełne współczucia i szlachetności, a chwilę później przejawiać okrucieństwo. Między miłością a nienawiścią jest bardzo cienka granica, która często może być przekraczana z zaskakującą łatwością. Tłum potrafi szybko zmieniać emocje, czasami w sposób całkowicie sprzeczny z poprzednimi uczuciami.

2. Łatwowierność i uleganie wpływom

W stanie emocjonalnego pobudzenia i pod wpływem sugestii tłum staje się wyjątkowo łatwowierny. Gdy racjonalne myślenie zostaje zablokowane przez silne emocje, zbiorowość jest bardziej podatna na manipulację. W takiej atmosferze można wmówić grupie wiele rzeczy, które będą przez nią przyjęte jako prawda, szczególnie jeśli manipulacja opiera się na retoryce strachu np. jeśli zagłosujecie na partię X w kraju będzie większe bezrobocie, stracicie swoją pracę i nie będziecie mieli za co wykarmić rodzin. Natomiast my oferujemy inne rozwiązanie…. I mamy to! A raczej ich, ponieważ tłum nie kieruje się rozumem, lecz wyobraźnią, która nierzadko jest oderwana od rzeczywistości.

3. Prostota uczuć i przesada

Zachowanie tłumu często przypomina reakcje ludzi pierwotnych. W takich okolicznościach mózg jednostki nie analizuje sytuacji całościowo, co prowadzi do uproszczenia uczuć. Ekspresja jakiegokolwiek uczucia szybko zdobywa poparcie w grupie, ponieważ ludzie są bardziej podatni na sugestie. Z kolei emocje, zwłaszcza negatywne, mogą przybierać skrajne formy (na co dzień jednostki starają się kontrolować swoje emocje z obawy przed konsekwencjami). To sprawia, że w tłumie łatwo dochodzi do niemoralnych czynów.

4. Autorytaryzm, tradycjonalizm i nietolerancja

W tłumie rzeczy często są postrzegane w kategoriach czerni i bieli, bez miejsca na odcienie szarości. Wspólne poczucie siły i jedności może prowadzić do autorytarnego zachowania, gdzie wszelkie przejawy sprzeciwu są surowo tłumione. Nietolerancja wobec odmiennych poglądów może przerodzić się w agresję, obelgi, a nawet przemoc fizyczną. Tłum pod wpływem silnej władzy może być posłuszny, ale jednocześnie potrafi stawiać opór słabym rządom. Jego wybuchowość i impulsywność są niestabilne, ponieważ decyzjami często kierują instynkty, co sprzyja konserwatyzmowi.

5. Wartości tłumu

Tłum może osiągnąć wielkie rzeczy i wykazać się bezinteresownym, bohaterskim poświęceniem, czasami w imię idei, wiary czy ojczyzny, co znajduje potwierdzenie w historii. Jednocześnie psychologowie zauważają, że moralność tłumu jest często niska. Ich wspólna dusza kryje instynkty zdolne do okrucieństw. Może bowiem dokonywać czynów zarówno wzniosłych i heroicznych, jak i brutalnych i barbarzyńskich. Moralność w tłumie nie jest świadoma, lecz kierowana emocjami, co sprawia, że jego działania mogą być zarówno chwalebne, jak i drastyczne³.

Mechanizmy wpływu tłumu na jednostkę

• Deindywiduacja 

W dużych grupach jednostki mogą tracić poczucie tożsamości i odpowiedzialności, co prowadzi do zachowań, które normalnie byłyby dla nich nieakceptowalne. Zjawisko to znane jest jako deindywiduacja i sprawia, że ludzie są bardziej skłonni do działania zgodnie z normami grupy, nawet jeśli są one sprzeczne z ich osobistymi wartościami⁴.

• Konformizm

W tłumie jednostki często dostosowują swoje zachowanie do norm i oczekiwań grupy. Ludzie mają tendencję do konformizmu, czyli dostosowywania się do grupowych opinii i zachowań, nawet jeśli są one błędne lub sprzeczne z ich własnym osądem. Konformizm może wynikać z chęci bycia akceptowanym lub obawy przed odrzuceniem.

• Wpływ norm społecznych

Grupy często wyznaczają normy i oczekiwania dotyczące zachowania. Te normy mogą kształtować indywidualne działania, prowadząc do zachowań, które są zgodne z grupowym „wzorem” np. w sytuacjach takich jak protesty czy festiwale jednostki mogą angażować się w działania, które są zgodne z dominującą normą w grupie.

• Efekt bystandera

Naukowe eksperymenty wykazały, że im większa jest grupa, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że ktoś zdecyduje się na działania wynikające z odruchów empatii. W przypadku tłumu, który jest dużą i liczebną grupą, efekt ten jest szczególnie widoczny. Tłum często staje się usprawiedliwieniem dla braku reakcji na sytuacje wymagające np. udzielenia pierwszej pomocy, ponieważ odpowiedzialność za podjęcie działania rozkłada się na wszystkich obecnych, co prowadzi do poczucia, że „ktoś inny to zrobi”. Ten efekt ilustruje, jak obecność innych wpływa na nasze poczucie odpowiedzialności⁵.

Psychologia tłumu odsłania złożoność interakcji, wzajemnego wpływu między jednostką a grupą. Zrozumienie, jak grupowe zachowania wpływają na indywidualne decyzje i działania, ma kluczowe znaczenie w wielu dziedzinach, od zarządzania i marketingu po bezpieczeństwo publiczne. Mechanizmy takie jak deindywiduacja, konformizm i wpływ norm społecznych pokazują, jak obecność innych może kształtować nasze zachowanie i decyzje w grupie. Analiza tych procesów pozwala nam lepiej zrozumieć, jak działa tłum i jakie mogą być jego skutki dla jednostki oraz społeczeństwa jako całości.

Natalia Tatarczuch
Socjolog&Coach

Polecamy również poniższe artykuły:

• Nadzieja matką mądrych
• Psychologia kolorów: jak barwy wpływają na nasze emocje i zachowanie
• Kluczowe aspekty budowania szczęścia

Przypisy

1. P. Rasmus, W. Machała, M. Ćwietkowska, T. Sobów, Zjawisko paniki i kontrolowanie reakcji tłumu, „Anestezjologia i Ratownictwo”, 8, 2014; s. 449.
2. G. Le Bon, Psychologia tłumu, Wydawnictwo Naukowe, PWN, Warszawa 1994, s. 18.
3. Tamże, s. 26.
4. E. Aronson, T. D. Wilson i R. M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, 1997, s. 366.
5. P. Rasmus, W. Machała, M. Ćwietkowska, T. Sobów, Zjawisko paniki…, op. cit., s. 450.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.