Hatteria, znana także pod nazwą tuatara lub łupkoząb (Sphenodon) to wyjątkowy gatunek gada. Występuje wyłącznie na terenie Nowej Zelandii. Choć swoim wyglądem przypomina jaszczurki, należy do rzędu Rhynchocephalia. Nazwa pochodzi z języka maoryskiego. Oznacza „grzbiet z kolcami”. Nawiązuje do charakterystycznego, kolczastego grzbietu gadów, szczególnie wyraźnego u samców.
Tuatary wyróżniają się zielonobrązowym i szarym ubarwieniem. Osiągają około 80 cm długości i ważą do 1,3 kg. Mają unikalną budowę szczęki – dwa rzędy zębów w górnej szczęce nachodzą na jeden rząd w dolnej. Zwierzęta te mają dobry słuch, choć pozbawione są zewnętrznego ucha.
Łubkoząby objęte są ochroną prawną od 1895 roku. Ich przetrwanie jest zagrożone przez utratę siedlisk oraz obecność wprowadzonych drapieżników, takich jak np. szczur polinezyjski. Hatterie wymarły w kontynentalnej części kraju, a ich populacje ograniczone zostały do 32 wysp. Przełom nastąpił w 2005 roku, kiedy pierwsze osobniki wypuszczono na chroniony obszar Zelandia na Wyspie Północnej. W 2008 roku odkryto tam gniazdo łupkoząba, a następnej wiosny pojawiło się pisklę. Był to pierwszy udokumentowany przypadek rozmnażania się tych gadów na wolności od ponad 200 lat.
Opis
Tuatary to największe gady Nowej Zelandii. Charakteryzują się wyraźnym dymorfizmem płciowym. Samce osiągają długość do 61 cm i wagę do 1 kg. Samice są mniejsze. Dorastają do 45 cm i ważą do 0,5 kg.
Budowa płuc tych zwierząt jest niezwykle prosta. Składają się z jednej komory i są pozbawione oskrzeli. Gady mają zielonobrązowy ubarwienie, dzięki czemu doskonale wtapiają się w środowisko naturalne. Ubarwienie może zmieniać się w trakcie ich życia. Jak wiele innych gadów, także tuatary regularnie linieją, Młode zrzucają skórę nawet trzy–cztery razy w roku, a dorosłe osobniki przynajmniej raz.
Grzebień na grzbiecie, złożony z miękkich, trójkątnych fałd skóry, jest wyraźnie większy u samców. Może być usztywniany w trakcie zalotów lub w sytuacjach zagrożenia. Stanowi to istotny element zachowania tych zwierząt. Poza tym samce mają węższy brzuch niż samice. Wszystkie te cechy, w połączeniu z masywną budową ciała, sprawiają, że tuatary są doskonale przystosowane do życia w trudnych warunkach Nowej Zelandii.
Hatteria pozostaje jednym z najbardziej fascynujących gadów na świecie.
Ekologia
Tuatary dzielą swoje wyspiarskie środowisko z rybitwami i innymi ptakami morskimi, takimi jak petrele czy burzyki, które sezonowo zakładają gniazda na tych terenach. Gady chętnie korzystają z ptasich nor jako schronienia, ale w razie potrzeby potrafią wykopać własne. Obecność ptaków ma kluczowy wpływ na dostępność pokarmu dla tuatara, ponieważ ich guano wspiera rozwój populacji bezkręgowców – głównego składnika diety gadów.
Hatteria żywi się szerokim spektrum organizmów: od chrząszczy, świerszczy, pająków i ślimaków, po dżdżownice, żaby, jaszczurki oraz ptasie jaja i pisklęta. Zdarzają się także przypadki kanibalizmu, gdy młode osobniki padają ofiarą starszych. W okresie letnim dieta zwierząt ulega zmianie – dominują w niej rybitwy czarnogrzbiete i ich jaja. Gady nie są w stanie polować w ciemności. Nie zaobserwowano żadnej próby zdobycia pokarmu po zmroku. Minimalne oświetlenie niezbędne do schwytania chrząszcza wynosi 0,0125 lux.
Sezonowo dostępne jaja ptaków i pisklęta stanowią dla tuatarów cenne źródło kwasów tłuszczowych, które mogą mieć istotne znaczenie dla ich zdrowia i rozwoju.
Hatterie obu płci są terytorialne. Wykazują agresywne zachowania wobec intruzów. W razie potrzeby atakują, a kiedy zaatakują, niechętnie wypuszczają ofiarę. Na wyspach o wysokiej populacji gryzoni rzadko obserwuje się samice pilnujące gniazd. Może to wskazywać na wpływ presji drapieżników na zachowania rodzicielskie.
Łubkoząby są gospodarzem dla kleszcza Archaeocroton sphenodonti, który jest gatunkiem pasożytującym wyłącznie na tych gadach. Większe samce, które mają większe terytoria i częściej angażują się w interakcje związane z obroną obszaru, są bardziej narażone na obecność tych pasożytów.
Relacje między tuatarami, ptakami morskimi i ich otoczeniem tworzą złożoną sieć zależności ekologicznych, które wpływają na przetrwanie i zachowanie tych unikalnych gadów.
Zasięg występowania i zagrożenie
Tuatary były niegdyś powszechne na głównych wyspach Nowej Zelandii – Północnej i Południowej. Jednak zanim na te tereny dotarli Europejczycy, zwierzęta zostały z nich wytępione. Przetrwały jedynie na 32 trudno dostępnych wyspach przybrzeżnych wolnych od ssaków.
Przybrzeżne archipelagi, choć stosunkowo bezpieczne, były zasiedlone przez niewielką liczbę gatunków zwierząt. Sugeruje to, że obecność niektórych gatunków na głównych wyspach mogła przyczynić się do wyginięcia tuatar. Jednym z największych zagrożeń okazały się być polinezyjskie szczury, które zadomowiły się na kilku przylądkach. Na tych obszarach łubkoząby przetrwały, jednak przestały się rozmnażać, a ich liczebność drastycznie spadła. W ciągu ostatniego stulecia aż 25% odrębnych populacji tuatara zniknęło, co unaoczniło pilną potrzebę działań ochronnych.
Pierwsze sukcesy programów ochrony przyrody pojawiły się wraz z odkryciem młodej hatterii na kontynentalnej części Nowej Zelandii. Fakt ten wskazuje, że podejmowane próby ponownego zasiedlenia głównych wysp przez rozmnażające się populacje zaczynają przynosić efekty. Obecnie liczebność gadów szacuje się na 60 000 do 100 000 osobników.
Programy ochrony tuatar stały się przykładem skutecznych działań w walce o przetrwanie gatunków zagrożonych, podkreślając znaczenie zachowania ekosystemów wolnych od drapieżnych ssaków oraz ochrony miejsc lęgowych na wyspach.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Amfitryta lamparcia – lampart morski
- Kazuar jednokoralowy
- Nietoperze, pszczoły, motyle – złożona inżynieria
- Czy Księżyc jest dziełem przypadku?
- Zagadka Whopper Sand
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Tuatara [dostęp: 12.12.2024]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Sid Mosdell. Licencja: CC BY 2.0.
