Pijawka lekarska (Hirudo medicinalis) to ciepłolubny gatunek z rodziny pijawkowatych (Hirudinidae). Prowadzi zarówno wodny, jak i lądowy tryb życia.
Morfologia
Pijawka lekarska wygląda podobnie, jak większości innych gatunków pijawek. Dorosłe osobniki osiągają do 20 centymetrów długości. Ich ciała mają barwę zieloną, brunatną lub zielonobrązową, z ciemniejszym grzbietem i jaśniejszą stroną brzuszną. Na stronie grzbietowej znajduje się cienki, czerwony pasek. Pijawki lekarskie mają dwie przyssawki – przednią i tylną. Tylna służy głównie do podparcia, a przednia, zbudowana z żuwaczek i zębów, jest miejscem pobierania pokarmu.
Pijawka lekarska dysponuje trzema żuwaczkami. Każda z nich wyposażona jest w około 100 ostrych krawędzi tnących. Nacięcie skóry pozostawia charakterystyczny ślad w kształcie odwróconej litery Y wpisanej w okrąg. Podczas żerowania pijawka wysysa krew. Jednocześnie wstrzykują substancje zapobiegające jej krzepnięciu, m.in. hirudynę. Działa ona podobnie do antykoagulantów wytwarzanych przez komary Anopheles. Dorosły osobnik potrafi jednorazowo pobrać ilość krwi stanowiącą nawet dziesięciokrotność masy swojego ciała. Średnia porcja to 5–15 ml. Po obfitym posiłku może przetrwać nawet rok bez kolejnego karmienia.
Pijawki lekarskie są obojnakami. Rozmnażają się płciowo. Składają do 50 jaj w pakietach, w pobliżu powierzchni wody, w zacienionych i wilgotnych miejscach. Badania prowadzone w Polsce wykazały, że czasem rozmnażają się w gniazdach dużych ptaków wodnych. Sugeruje to, że działania ochronne ukierunkowane na siedliska ptaków mogą pośrednio wspierać także ginące populacje pijawek.
Zasięg i ekologia pijawek lekarskich
Pijawka lekarska zasięgiem obejmuje niemal całą Europę. Spotykać ją można także w głębi Azji aż po Kazachstan i Uzbekistan. Gatunek preferuje muliste, słodkowodne zbiorniki oraz rowy porośnięte roślinnością wodną w strefie klimatu umiarkowanego.
Nadmierne odławianie w XIX wieku doprowadziło do drastycznego spadku liczebności i rozproszenia populacji. Dodatkowo negatywny wpływ miało osuszanie terenów podmokłych. Ograniczyło to dostępne siedliska. Istotną rolę odegrało także wycofanie koni – głównych żywicieli pijawek – z rolnictwa i transportu, zastąpienie ich maszynami oraz zapewnienie bydłu sztucznych źródeł wody. W efekcie gatunek został sklasyfikowany przez IUCN jako bliski zagrożenia, a w niemal całym naturalnym zasięgu podlega ochronie prawnej.
Pijawka lekarska najrzadziej występuje we Francji i Belgii. W Wielkiej Brytanii pozostało zaledwie około 20 odizolowanych populacji, rozmieszczonych w dużych odległościach od siebie. Najliczniejsza, w Lydd w Anglii, liczy kilka tysięcy osobników. 12 takich stanowisk objęto statusem obszarów o szczególnym znaczeniu przyrodniczym (SSSI). Poza naturalnym zasięgiem istnieją niewielkie, introdukowane populacje, m.in. w Stanach Zjednoczonych. Gatunek jest ujęty w załączniku II konwencji CITES. Oznacza to, że handel międzynarodowy, w tym częściami i produktami pochodnymi, podlega systemowi zezwoleń CITES.
Siedlisko
Zasięg pijawki lekarskiej rozciąga się od zachodniej i południowej Europy po Ural na wschodzie oraz na południe po kraje sąsiadujące z północno-wschodnią częścią Morza Śródziemnego. Gatunek został również introdukowany w kilku rejonach Ameryki Północnej. Zamieszkuje płytkie zbiorniki wód stojących lub wolno płynących, o mulistym dnie i bogatej roślinności trzcinowej. Pijawka lekarska preferuje niewielkie akweny.
Pijawki lekarskie w medycynie
Pijawki lekarskie wydzielają w ślinie około 60 różnych białek. Ułatwiają im one pobieranie pokarmu. Substancje zawarte w ślinie zapobiegają krzepnięciu krwi, rozszerzają naczynia i zwiększają przepływ krwi, a także działają przeciwzapalnie i przeciwbólowo. Do najważniejszych z nich należą antykoagulanty, m.in. hirudyna, inhibitory agregacji płytek krwi, takie jak apyraza, kolagenaza czy kalina, a także inhibitory proteaz. Podejrzewa się również, że ślina zawiera środek znieczulający. Tłumaczy to, dlaczego ugryzienie pijawki jest zazwyczaj bezbolesne.
Historia zastosowania pijawek w medycynie sięga starożytnego Egiptu. Wspominał o nich m.in. grecki lekarz Nikander z Kolofonu, autor sanskryckiego traktatu Sushruta Samhita oraz twórcy medycyny chińskiej z III wieku n.e. Później o leczeniu pijawkami pisali Awicenna i Abd al-Latif al-Baghdadi. Tradycyjnie stosowano je w terapii obrzęków, zastojów krwi czy chorób skóry. W średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie Hirudo medicinalis oraz gatunki pokrewne wykorzystywano w upuszczaniu krwi, zgodnie z teorią Galena o konieczności zachowania równowagi czterech humorów organizmu. Zabiegi te miały leczyć m.in. gorączkę, stany zapalne czy choroby układu oddechowego. W XIX wieku pijawki odławiano masowo. W niektórych miejscach, jak w Bedale w hrabstwie North Yorkshire, przechowywano je w specjalnych budynkach. Szpitale zużywały dziesiątki tysięcy sztuk rocznie. Cena za jedną pijawkę wahała się od pensa do trzech i pół pensa. Popularność tej metody zaczęła spadać pod koniec XIX wieku.
Renesans hirudoterapii nastąpił w latach 70. XX wieku wraz z rozwojem mikrochirurgii. Pijawki zaczęto stosować w rekonstrukcjach wymagających poprawy krążenia żylnego, m.in. po przyszyciu palców czy w chirurgii plastycznej nosa, uszu, ust i powiek. Współcześnie terapia znajduje zastosowanie także w leczeniu żylaków, zakrzepowego zapalenia żył, kurczów mięśni czy chorób zwyrodnieniowych stawów. Efekt terapeutyczny wynika nie tyle z ilości pobranej krwi, ile z długotrwałego krwawienia po odpadnięciu pijawki. Najczęstszym powikłaniem jest przedłużone krwawienie. Rzadziej występują reakcje alergiczne czy infekcje bakteryjne. W 2004 roku amerykańska FDA uznała pijawki lekarskie za wyrób medyczny. Hirudyna i pokrewne substancje są dziś produkowane syntetycznie metodami inżynierii genetycznej.
Ochrona
Pijawka lekarska została w wielu regionach niemal całkowicie wytępiona w wyniku nadmiernego odławiania, związanego z masowym wykorzystaniem w hirudoterapii, a także wskutek degradacji siedlisk i spadku liczby naturalnych żywicieli. W Polsce większość osobników stosowanych w celach leczniczych pochodzi z gatunków obcych, introdukowanych z Europy Wschodniej i Azji.
W naszym kraju pijawki lekarskie objęto ochroną gatunkową w 1995 roku. Na Czerwonej liście gatunków zagrożonych IUCN figurują w kategorii NT (bliski zagrożenia), a w Polskiej czerwonej księdze zwierząt pierścienica ta został sklasyfikowany jako VU – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Pies domowy
- Phoneutria fera
- Ile żyją biedronki oraz inne ciekawostki
- Wróbel a mazurek – jaka jest pomiędzy nimi różnica?
- Jakie jest najwyższe drzewo na świecie?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Hirudo_medicinalis [dostęp: 09.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Holger Krisp. Licencja: CC BY 3.0.
