Kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo) to chrząszcz z rodziny kózkowatych (Cerambycidae). Występuje w wielu regionach Europy, Azji i Afryki Północnej. Spotkać go można m.in. w Polsce, Francji, Hiszpanii, Niemczech, Iranie, Turcji, a także w Maroku, Tunezji i Algierii. Gatunek preferuje stare, martwiejące dęby. Uznawany jest za wskaźnik bioróżnorodności starodrzewi liściastych.
W Wielkiej Brytanii występował w odległej przeszłości. Wyginął lokalnie co najmniej kilkaset lat temu. Zachowane okazy znalezione na terenie Zjednoczonego Królestwa datowane są na około 4000 lat. Choć od tamtej pory rejestrowano pojedyncze przypadki jego obecności, eksperci przypuszczają, że były one efektem przypadkowego zawleczenia – najpewniej wraz z transportem drewna.
Etologia
Dorosłe osobniki kozioroga dębosza pojawiają się od maja do sierpnia, najczęściej na pniach starych dębów, rzadziej na kasztanowcach. Choć to owad głównie zmierzchowy i nocny, można go także zaobserwować w ciągu dnia – zwłaszcza na dojrzałych owocach. Imaga są zwykle towarzyskie i nie oddalają się daleko od drzewa, na którym się wykluły. Największą aktywność wykazują o zmierzchu, kiedy samce poszukują partnerek. Wówczas też często dochodzi do walk. Samce rywalizują zaciekle o terytoria i samice. Nierzadko kończy się to utratą fragmentu czułka lub kończyny.
Dorosłe dębosze odżywiają się sokiem drzewnym lub przejrzałymi owocami. Żyją nie dłużej niż miesiąc. W sytuacji zagrożenia wydają charakterystyczny dźwięk. Pocierają głową o przedplecze, co jest typowe dla przedstawicieli rodziny kózkowatych. Potrafią również latać na krótkich dystansach. Ich ciało w locie pozostaje ustawione pionowo, a nie poziomo.
Larwy rozwijają się od 3 do 5 lat, głównie w dębach, ale również w kasztanowcach. Żerują na żywym drewnie – początkowo pod korą, następnie w łyku i bielu, a z czasem głęboko w drewnie. Tworzą tam rozległe korytarze. Ich średnica może dorównywać grubości palca. Larwy osiągają długość od 7 do 9 cm.
Poczwarczenie następuje latem. Dorosła forma rozwija się wewnątrz drewna już we wrześniu, pozostając nieaktywna aż do kolejnego sezonu, dzięki zapasowi tłuszczu nagromadzonego przez larwę. Z ekonomicznego punktu widzenia, obecność larwalnych chodników znacząco obniża wartość drewna. Z kolei ekologicznie, stają się one korytarzami migracyjnymi dla innych saproksylicznych organizmów, wspierając różnorodność biologiczną starych drzew.
Kozioróg dębosz – odżywianie
W stadium larwalnym kozioróg dębosz jest bezwzględnym ksylofagiem. Odżywia się wyłącznie drewnem. Najpierw żyje tuż pod korą, a następnie wnika głębiej, aż do twardzieli drzewa. Dorosłe osobniki zmieniają dietę. Sięgają po sączącą się żywicę i inne słodkie płyny, takie jak soki z przejrzałych owoców.
Występowanie
Kozioróg dębosz niegdyś zasiedlał niemal całą Europę – z wyjątkiem jej północnych krańców. Spotkać go można było także na obszarach Afryki Północnej i zachodniej Azji. Dziś jego zasięg jest silnie rozfragmentowany i ograniczony do pojedynczych, odizolowanych populacji. Przyczyną tego stanu rzeczy jest przede wszystkim degradacja siedlisk – wycinka starych dębów, przekształcanie krajobrazów i brak martwego drewna, niezbędnego do rozwoju larw. W efekcie owad zniknął z wielu dawnych stanowisk. W Polsce występuje już tylko lokalnie, głównie na południowym zachodzie kraju.
Budowa kozioroga dębosza
Kozioróg dębosz należy do rodziny kózkowatych (Cerambycidae). Ma charakterystyczną sylwetkę oraz wyjątkowo długie czułki. U samców wyraźnie przekraczają one długość odwłoka. Ciało jest wydłużone, o brunatnoczarnej barwie z matowym połyskiem. Pokrywy skrzydeł mają odcień czerwonobrunatny i lekko zwężają się ku końcowi. Przedplecze jest pomarszczone, a jego boki zakończone wyraźnymi kolcami. Gatunek wykazuje dymorfizm płciowy. Poza długością czułków samce są zwykle smuklejsze niż samice.
Biologia
Kozioróg dębosz zasiedla głównie duże, stare drzewa z głębokimi spękaniami kory. W Polsce przede wszystkim zamieszkuje dęby szypułkowe, rzadziej bezszypułkowe. W innych częściach Europy do jego roślin żywicielskich należą także buki, jesiony, wiązy, kasztany i orzechowce. Preferuje stanowiska silnie nasłonecznione, takie jak skraje lasów, śródleśne polany, doliny rzeczne, parki i aleje drzew. Dorosłe owady pojawiają się od maja do września. Okres rójki przypada na czerwiec i lipiec. Aktywność chrząszcze wykazują głównie o zmierzchu. Dnie spędzają ukryte w koronach drzew lub pod korą.
Samice składają jaja – mierzące około 4 mm – w szczelinach kory. Po dwóch tygodniach wylęgają się larwy. Początkowo mają one 2–4 mm, ale dorastają nawet do 10 cm. Początkowo żerują pod korą, a następnie drążą głębokie chodniki w drewnie. Larwy rozwijają się wyłącznie na dębach. Zimują w korze. Ich przeobrażenie w poczwarkę trwa 5–6 tygodni. Poczwarki pojawiają się pod koniec lata. Dorosłe osobniki zimują jeszcze w komorach poczwarkowych, by dopiero w kolejnym sezonie rozpocząć cykl rozrodczy. Cały rozwój może trwać od 3 do 5 lat. Dorosłe chrząszcze żyją zaledwie kilka tygodni. Odżywiają się sokiem roślin żywicielskich.
Liczebność gatunku wciąż spada. Głównymi zagrożeniami są zmiany siedliskowe – wycinanie starych drzew – oraz działalność kolekcjonerska. W Polsce kozioróg dębosz objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Znajduje się na Czerwonej liście zwierząt zagrożonych, w polskiej czerwonej księdze zwierząt (bezkręgowce) oraz na globalnej liście IUCN w kategorii VU (narażony na wyginięcie). Gatunek figuruje także w załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej oraz w załączniku II Konwencji Berneńskiej.
Uszkodzenia drewna wyrządzane przez kozioroga dębosza
Kozioróg dębosz uznawany jest za groźnego szkodnika dębów. Jego żerowanie może prowadzić do poważnego osłabienia, a nawet całkowitego obumarcia zaatakowanych drzew. Drewno traci wartość użytkową i często nadaje się jedynie na opał. Warto jednak podkreślić, że owad ten nie żeruje w martwym drewnie. Wybiera osłabione, lecz wciąż żywe okazy.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Koza alpejska francuska
- Kondor królewski
- Czy lis zje kota? Odpowiedź może Cię zdziwić!
- Wino w Biblii a współczesna kultura picia alkoholu
Źródło:
- https://fr.wikipedia.org/wiki/Cerambyx_cerdo [dostęp: 10.06.2025]
- https://www.ekologia.pl/zwierzeta/koziorog-debosz/ [dostęp: 10.06.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Didier Descouens. CC BY 4.0.
