Największa ćma w Polsce – zmierzchnica trupia główka

Zmierzchnica trupia główka to wyjątkowy gość polskich lasów i ogrodów. Zaskakuje nie tylko imponującym rozmiarem – rozpiętość jej skrzydeł może dochodzić nawet do 14 centymetrów – ale także tajemniczym rysunkiem na tułowiu, przypominającym ludzką czaszkę¹. Ten unikatowy motyl od wieków budzi emocje. Niektórych fascynuje, a u innych wywołuje niepokój i strach. Jego niezwykłe zdolności, takie jak naśladowanie zapachu pszczół, umożliwiające niezauważone wkradanie się do uli oraz wydawanie charakterystycznych dźwięków, czynią go prawdziwym fenomenem. Patrząc na to niezwykłe stworzenie, trudno nie przywołać słów z Księgi Hioba: zapytaj zwierząt – pouczą. I ptaki w powietrzu powiedzą. Zapytaj Podziemia, wyjaśni; pouczą cię i ryby w morzu. Któż by z nich tego nie wiedział, że ręka Pana uczyniła wszystko? (Hi 12, 7-9). Co warto wiedzieć o zmierzchnicy trupiej główce? Zapraszamy w fascynującą podróż do świata największej ćmy w Polsce i Europie.

Zmierzchnica trupia główka, czyli o największej ćmie w Polsce mowa

Zmierzchnica trupia główka (Acherontia atropos) to największa występująca w Polsce ćma. Fascynuje zarówno imponującym rozmiarem, jak i niezwykłymi cechami biologicznymi. Rozpiętość skrzydeł tego motyla może osiągać nawet 12 centymetrów². Charakterystycznym elementem jego wyglądu jest rysunek na tułowiu, przypominający ludzką czaszkę. Stał się on inspiracją dla wielu ludowych legend i przesądów. Zmierzchnica, prowadząc nocny tryb życia, doskonale kamufluje się za dnia, rzadko wpada więc w oko przypadkowym obserwatorom. Spotkać ją można głównie w okresie letnim, kiedy migruje z obszarów Afryki i basenu Morza Śródziemnego. Dociera wówczas aż na północ, w tym do Polski. Dawniej jej pojawienie się budziło strach. W 1749 roku generał Joachim Jauch zanotował w swoim sztambuchu niezwykłe zdarzenie w okolicach Kalisza:

Taka Szarańcza padła na milę od Kalisza, z którey dwie złapano, y jednę serwują w Kapitule Gneźnieńzskiey, a drugą OO. Reformaci w Kaliszu, tę gdy wzięto w rękę skrzeczała jako Gacek, y pianę żółtą z pyska toczyła, cała była kosmata, jak axamit, Śmierć na piersiach, nogi dwie kosmate y zęby wiewiórcze mająca etc³.

Patrząc na to niezwykłe stworzenie, trudno nie odczuć zachwytu nad różnorodnością i pięknem świata przyrody. Jak mówi Psalmista: jak liczne są dzieła Twoje, Panie! Ty wszystko mądrze uczyniłeś: ziemia jest pełna Twych stworzeń (Ps. 104, 24). Ten biblijny cytat idealnie oddaje zdumienie, jakie budzi ta fascynująca ćma, będąca jednym z bardziej oryginalnych elementów polskiej fauny.

Zmierzchnica trupia główka w wielu kulturach była (a w niektórych nadal jest) symbolem śmierci. Jeszcze w XIX wieku mieszkańcy Anglii wierzyli, że ćma towarzyszy wiedźmom, szepcząc im do ucha imiona osób, które wkrótce umrą⁴. Takie opowieści przyciągnęły uwagę Oskara Kolberga, który pilnie notował ludowe wierzenia i przesądy związane z tym niezwykłym owadem. Co ciekawe, ów motyl potrafi naśladować zapach pszczół, co pozwala mu niezauważenie wnikać do uli w poszukiwaniu miodu. Dzięki tej zdolności oraz umiejętności wydawania piszczących dźwięków w sytuacji zagrożenia, zmierzchnica wyróżnia się jako jeden z najbardziej intrygujących owadów. Mimo że w przeszłości budziła lęk, dziś fascynuje entuzjastów przyrody⁵.

Jaka jeszcze duża ćma jest w Polsce? Kilka gatunków zasługuje na wymienienie

Oprócz zmierzchnicy trupiej główki w naszym kraju można spotkać kilka innych gatunków dużych ciem, które przyciągają uwagę zarówno swoimi rozmiarami, jak i zachowaniem. Jedną z nich jest zawisak borowiec (Sphinx pinastri)⁶, nocny motyl o rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 10 centymetrów. Jego szare ubarwienie z charakterystycznymi skośnymi kreskami sprawia, że doskonale wtapia się on w otoczenie lasów iglastych, w szczególności sosen. Innym interesującym gatunkiem jest zmrocznik pazik (Deilephila elpenor)⁷. Wyróżnia się intensywnie różowym ubarwieniem skrzydeł i ciała. Rozpiętość jego skrzydeł wynosi nawet 8 centymetrów. Prowadzi nocny tryb życia, a i tak często mylony jest z motylami dziennymi. Dlaczego? Wszystko przez jego jaskrawe kolory. Fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum)⁸ to co prawda nieco mniejszy gatunek – rozpiętość jego  skrzydeł wynosi około 5 centymetrów – ale równie fascynujący. Niezwykły sposób lotu, przypominający kolibra oraz zdolność unoszenia się w powietrzu podczas spijania nektaru, czynią go prawdziwą perełką w świecie motyli⁹. Choć zmierzchnica trupia główka jest największą ćmą w Polsce, to różnorodność innych gatunków ukazuje bogactwo oraz piękno naszej nocnej fauny.

Największa gąsienica w Polsce? Larwa trocinarki czerwicy nie ma sobie równych

Największą gąsienicą występującą w Polsce jest larwa trociniarki czerwicy¹⁰ (Cossus cossus), która osiąga imponującą długość 10 centymetrów. Ten czerwonobrązowy owad z czarną głową żeruje głównie na drzewach liściastych, takich jak brzoza, wierzba, topola czy dąb. Jej obecność można rozpoznać po charakterystycznych trocinach, wypadających z otworów w korze. Co ciekawe, larwa ta wydziela intensywny zapach octu drzewnego, co jest wyjątkową cechę w świecie owadów. Rozwój gatunku trwa od 2 do 4 lat, a przepoczwarzenie następuje wewnątrz chodników wygryzionych w drewnie lub ziemi. Dorosłe motyle osiągają rozpiętość skrzydeł dochodzącą do 96 mm. Aktywne są głównie nocą i chętnie przylatują do światła¹¹. Trociniarka czerwica, choć bywa traktowana jako szkodnik, jest jednym z największych i najbardziej fascynujących przedstawicieli rodziny trociniarkowatych w naszym kraju.

Zmierzchnica trupia główka – larwa. Równie imponująca, co dorosłe osobniki

Gąsienica zmierzchnicy trupiej główki jest jedną z największych larw motyli w Europie. Wyróżnia się wyjątkowym, mocno zróżnicowanym ubarwieniem. Można spotkać ją w odcieniach zieleni, żółci lub brązu, z charakterystycznymi ukośnymi niebieskawymi pasami na odwłoku i drobnymi czarnymi plamkami na grzbiecie. Na końcu odwłoka znajduje się żółty lub brązowy kolec, typowy dla larw z rodziny zawisakowatych. Gąsienica żeruje głównie na roślinach psiankowatych, takich jak ziemniak, pomidor czy bieluń, ale nie stroni od roślin werbenowatych i oliwkowatych. Przed przepoczwarzeniem zmienia barwę na brązową i zakopuje się w glebie, gdzie przeobraża się w poczwarkę¹². W naturalnym środowisku larwy często padają ofiarami pasożytów, takich jak owady z rodzin gąsienicznikowatych i rączycowatych, co znacząco wpływa to na ich populację.

Największa ćma na świecie. Pawica atlas występuje w tropikach

Największą ćmą na świecie jest pawica atlas (Attacus atlas)¹³, imponujący motyl nocny zamieszkujący tropikalne i subtropikalne lasy Azji Południowo-Wschodniej. Rozpiętość jej skrzydeł dochodzi nawet do 30 centymetrów, a ich powierzchnia wynosi aż 400 cm². Czyni ją to rekordzistką w świecie owadów. Charakterystyczne końcówki skrzydeł, przypominające głowę węża, skutecznie odstraszają drapieżniki. Dorosłe osobniki nie pobierają pokarmu, ponieważ nie mają rozwiniętego aparatu gębowego. Z tego powodu ich życie trwa zaledwie kilka dni i koncentruje się wyłącznie na rozmnażaniu. W Indiach ćmy te są hodowane ze względu na jedwab pozyskiwany z ich kokonów. Znany jako jedwab fagara strukturą oraz wyglądem przypomina wełnę, co sprawia, że jest niezwykle cenionym materiałem w lokalnym rzemiośle. Na Tajwanie z kolei kokony tych ogromnych ciem są przekształcane w małe portmonetki.

Pisząc o największych ćmach na świecie warto wspomnieć także o Thysania agrippina, znanej jako białe wiedźmiątko, której rozpiętość skrzydeł dochodzi do 31 cm. W północnej Australii i Nowej Gwinei spotkać można ćmę Herkulesa (Coscinocera hercules)¹⁴. Rozpiętość skrzydeł tego nocnego motyla wynosi około 27 cm, a niekiedy dochodzi do 36 cm¹⁵.

Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:

• Czy rekiny są w Bałtyku, a jeśli tak, to jakie i czy są groźne?
• Ciąża słonia – ile trwa, jak przebiega i inne ciekawostki
• Największe oczy na świecie mają aż 30 cm średnicy!
• Roślinność w puszczy, czyli co ciekawego można spotkać w lasach
• Czy wiara naprawdę jest ślepa?

Przypisy

1. Zmierzchnica trupia główka, Ekologia.pl, https://www.ekologia.pl/zwierzeta/zmierzchnica-trupia-glowka/ [dostęp: 15.01.2025].
2. D. Siemion, Ćmy w Polsce. Mamy ich 3 tysiące gatunków. Niektóre wyglądają jak kosmitki, Klub Zwierzaki, 30 czerwca 2022, https://klubzwierzaki.pl/422587,14-gatunkow-cmy-wystepujacych-w-polsce-opis-i-zdjecia [dostęp: 15.01.2025].
3. Ł. Kozak, Śmierć na piersiach y zęby wiewiórcze, Polona Blog, https://blog.polona.pl/2014/03/smierc-na-piersiach [dostęp: 15.01.2025].
4. W. Kozicki, Największy owad w Polsce. Ma znak czaszki, zwiastuje śmierć, Planeta, https://www.planeta.pl/przyroda/najwiekszy-owad-w-polsce-ma-znak-czaszki-zwiastuje-smierc [dostęp: 15.01.2025].
5. lbid.
6. D. Siemion, Ćmy w Polsce…, op.cit.
7. lbid.
8. Motyle w Polsce – gatunki, długość życia, ciekawostki. Czym są motyle nocne?, TVN Meteo, 12 listopada 2021, https://tvn24.pl/tvnmeteo/ciekawostki/motyle-w-polsce-gatunki-dlugosc-zycia-ciekawostki-czym-sa-motyle-nocne-st5486877? [dostęp: 15.01.2025]. 
9. lbid.
10. Trocinarka czerwica, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Trociniarka_czerwica [dostęp: 15.01.2025].
11. lbid.
12. S. Czachorowski, Zmierzchnica trupia główka, czyli motyl co trąbi, ludzi straszy i miód pszczołom pobiera, 19.06.2019, https://profesorskiegadanie.blogspot.com/2019/06/zmierzchnica-trupia-gowka-czyli-motyl.html [dostęp: 15.01.2025].
13. Attacus Atlas – wszystko, co musisz wiedzieć o największej ćmie na świecie, Motylarnia Rozewie, 14 czerwca 2024, https://motylarnia-rozewie.pl/attacus-atlas-wszystko-co-musisz-wiedziec-o-najwiekszej-cmie-na-swiecie/ [dostęp: 15.01.2025].
14. Ćmy, motyle noce (Heterocera), Dino Animals.pl, 5 października 2013, https://dinoanimals.pl/zwierzeta/cmy-motyle-nocne-heterocera/ [dostęp: 15.01.2025].
15. A. Białek, Największe bezkręgowce świata – TOP 10 gatunków, 24.09.2022, Nationale Geographic, www.national-geographic.pl/przyroda/najwieksze-bezkregowce-swiata-top10-gatunkow [dostęp: 15.01.2025].

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.