Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) to gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko w runie wilgotnych lasów liściastych, często w postaci rozległych łanów. Występuje na terenie Europy, na wschodzie po Ural i Kaukaz. W Polsce występuje na południu, a rzadko na północy.
Rodzajowa nazwa naukowa Allium to rzymska (łacińska) nazwa czosnku (zapisywana też jako alium). Jej pochodzenie związane jest z łacińskim słowem halo (mocno pachnę). Nazwa gatunkowa „niedźwiedzi” pochodzi od łacińskiego słowa ursus (niedźwiedź).
Gatunek wykorzystywany jest od dawna jako roślina jadalna, lecznicza i ozdobna. Ma właściwości lecznicze podobne do czosnku pospolitego, a przy tym wyróżnia się atrakcyjnym ulistnieniem i kwiatami. Jadalne są wszystkie części rośliny.
Roślina osiąga wysokość 20–50 cm. Rośnie w płatach. Cebula jest wąska, długa na 1,5–5,5 cm (najczęściej 2–4,5 cm). U silnie rosnących roślin powstają czasem w ciągu sezonu dwie cebule z nabrzmiałych ogonków dwóch górnych liści. Młoda cebula na początku roku jest gładka, z nielicznymi włóknami u nasady. Rozwój cebuli potomnej powoduje zamianę starej w postrzępioną masę włóknistą, co następuje w czasie kwitnienia. Z dolnego końca rośliny wyrasta kilka (zwykle do 10) cienkich korzeni płytko rozrastających się mniej więcej poziomo w warstwie przypowierzchniowej gleby (do 3 cm głębokości) oraz 2–3 tęższe korzenie kurczliwe rosnące niemal pionowo w dół. Te ostatnie mają za zadanie wciąganie cebuli w głąb podłoża i często na końcach są nieco zgrubiałe. Wszystkie korzenie są słabo rozgałęzione i osiągają do ok. 30 cm długości.
Liście są długoogonkowe, z blaszką eliptyczno-lancetowatego kształtu, zaostrzoną na końcu i zbiegającą się u nasady, długą na ok. 25 cm, szeroką na 2–6 cm, płaską, cienką, o soczyście zielonej barwie. Ogonki są skręcone w części podziemnej, w wyniku czego morfologicznie dolna, ciemniejsza powierzchnia liści skierowana jest ku górze.
Kwiaty osiągają długość od 10 do 15 mm, są białe o średnicy ok. 2 cm. Okwiat tworzy 6 rozpostartych, wąskolancetowatych działek o długości 7–12 mm.
Wzrost korzeni jest najbardziej intensywny jesienią i na początku wiosny. Nowe liście pojawiają się nad ziemią między końcem lutego a początkiem kwietnia. Dzięki temu roślina może korzystać z dostatecznej ilości światła wobec braku listowia w warstwie koron drzew. Z kolei późną wiosną rozwijające się liście drzew chronią czosnek przed nadmiernym nasłonecznieniem i zapewniają mu odpowiednie warunki wilgotnościowe na dnie lasu.
Czosnek niedźwiedzi zaczyna rosnąć w wieku 3 lub 4–5 lat. Później kwitnienie i owocowanie jest już coroczne. Roślina starzeje się i przestaje kwitnąć w wieku 7–8 lat. Maksymalny czas życia wynosi 8–10 lat.
Choć wszystkie części rośliny są jadalne, najczęściej wykorzystuje się jej liście (ziele) oraz cebule. Cebule zbiera się we wrześniu i październiku. Zbiór liści do celów konsumpcyjnych przypada przed kwitnieniem, zaś do celów leczniczych na czas kwitnienia (kwiecień–maj).
Cała roślina wydziela silny, charakterystyczny czosnkowy zapach. Ziele zawiera do 0,007% olejku eterycznego (zwanego ursaliną), którego składnikami są siarczki i wielosiarczki alkilowe, odpowiadające za specyficzny aromat.
Cebula obfituje w polisacharydy i kwasy tłuszczowe oraz makro i mikroelementy, takie jak witamina C, magnez, mangan i żelazo.
Właściwości czosnku niedźwiedziego były znane i cenione już w średniowieczu. Uważano, że był on pierwszym posiłkiem niedźwiedzi budzących się ze snu zimowego, stąd też wzięła się nazwa rośliny. Skoro potrafił wzmocnić niedźwiedzia, upatrywano w nim też źródła nadludzkiej siły. Współczesne badania naukowe potwierdziły bardzo szerokie właściwości lecznicze i prozdrowotne tej rośliny. Czosnek niedźwiedzi pozytywnie wpływa na funkcjonowanie flory bakteryjnej jelit, działa antybakteryjnie, obniża ciśnienie krwi, zapobiega miażdżycy, wspiera system immunologiczny, wykazuje działanie przeciwpasożytnicze.
Dziko rosnący czosnek niedźwiedzi można łatwo pomylić ze śmiertelnie trującymi roślinami: krokusem jesiennym, konwalią majową oraz ciemiernikiem białym, ponieważ posiadają podobny kształt liści. Aby jednoznacznie zidentyfikować czosnek niedźwiedzi, należy rozetrzeć liście w palcach i powąchać je.
Dla części ssaków jest to roślina trująca. Do bardzo wrażliwych na zatrucia tym gatunkiem należą psy.
W Polsce czosnek niedźwiedzi jest rośliną częściowo chronioną, dlatego też nie należy go zrywać w lesie. Można go uprawiać samodzielnie, np. w ogródku lub doniczce.
Źródła
- https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Czosnek_nied%C5%BAwiedzi
- https://www.podrb.pl/zielarstwo/czosnek-niedzwiedzi-niedzwiedzia-sila-dla-kazdego
- https://vitapedia.pl/czosnek-niedzwiedzi
- https://gorydlaciebie.pl/czosnek-niedzwiedzi/
- https://atlas-roslin.pl/gatunki/Allium_ursinum.htm
- https://www.wildfooduk.com/edible-wild-plants/wild-garlic-2/
