Skały paleozoiczne oraz ich zapis: szeroki przegląd cech i trendów

Paleozoiczne skały – wprowadzenie

Skały ziemi są jak strony książki historycznej zawierającej informacje o przeszłości. Geolodzy, którzy lubią czytać tę „książkę”, odkryli, że składa się ona z dwóch „tomów”: pierwszy, o nazwie Prekambr, jest w większości pozbawiony makroskopowych skamielin. Drugi, o nazwie Fanerozoik, zawiera warstwy i osady, które stanowią bogate archiwum dawnych form życia zwierząt i roślin. „Objętość” Fanerozoiku podzielona jest na trzy „sekcje”, zwane paleozoikiem, mezozoikiem i kenozoikiem, z których każda składa się z kilku „rozdziałów”¹ (ryc. 1).

O czym dowiesz się z artykułu?

Ten artykuł koncentruje się na przedziale paleozoicznym zapisu geologicznego. Szacunki z globalnych zestawień map sugerują, że około 20% powierzchni ziemi pokrywają skały paleozoiczne². Skały te są zwykle dobrze zachowane, chociaż powszechne są modyfikacje mineralogiczne (np. rekrystalizacja) i zakłócenia fizyczne (np. uskok i fałdowanie). W związku z tym, że skały paleozoiczne stanowią pokaźną i dostępną część zapisu skalnego, próba kompleksowej syntezy ich głównych cech w poście na blogu jest zadaniem niemożliwym do wykonania. Ten przegląd koncentruje się na wybranych tematach dotyczących paleozoicznych skał osadowych, skał magmowych, wzorów kopalnych i tektoniki. Artykuł zakończy się sugestiami na temat znaczenia kreacjonistycznej perspektywy dotyczącej istotnych cech i trendów w skałach, które możemy określić jako paleozoiczne.

Paleozoiczne skały osadowe

1) Globalny wskaźnik stratygraficzny. W paleozoicznych skałach osadowych występuje duża różnorodność typów. Jednak patrząc na makroskalę, niektóre rodzaje skał wykazują określony wzrost częstotliwości w obrębie paleozoiku lub niektórych jego przedziałów. Ten nieprzypadkowy wzór rozkładu stratygraficznego³ jest często obserwowany w skali globalnej. Przykłady obejmują: piaskowiec kambryjski złożony prawie wyłącznie z kwarcu (ryc. 2), odnaleziony na większości powierzchni kontynentu północnoamerykańskiego i udokumentowany na innych kontynentach⁴; szczyty obfitujące w złoża węglanowe w dolnym i środkowym paleozoiku^4,5, w tym (dla niższego paleozoiku) globalnie rozmieszczone facje, takie jak stromatolity⁶ i płasko-żwirowe konglomeraty⁷ (ryc. 3); szeroko rozpowszechnione czarne łupki morskie, bogate w węgiel organiczny, powszechne w dolnym paleozoiku oraz górnym dewonie i missisipi⁸; bogate złoża rafy w sylurze, a zwłaszcza w dewonie^9,10; ogromne złoża węgla w pensylwanie i permie¹¹; oraz wyjątkowo szerokie i grube nagromadzenia odparowań w permie¹².

2) Powszechne osady morskie na kontynentach. Skały osadowe od dolnego do środkowego paleozoiku są znakomite jeśli chodzi o udokumentowanie powodzi na dużą skalę i obecności mórz nad wnętrzami kontynentów. Być może najlepiej widać to w północnoamerykańskim zapisie skalnym, gdzie w złożach paleozoicznych można zaobserwować cztery główne kolejne fazy powodzi na całym kontynencie¹³. Topografia zatopionych kontynentów musiała być bardzo stonowana, ponieważ warstwy osadzone na zalanym krajobrazie wykazują generalnie wyjątkowo wysoką ciągłość boczną i płaskie kontakty podstawowe (ryc. 4). W niektórych przypadkach nawet cienkie warstwy o grubości zaledwie kilku centymetrów można śledzić wzdłuż boku formacji skalnej na dziesiątki kilometrów¹⁴.

3) Wzrost złóż lądowych. Jeśli prawdą jest, że od dolnego do środkowego paleozoiku nawet na lądach  dominują złoża morskie, złoża lądowe pojawiają się znacznie częściej w górnym paleozoiku, od pensylwanu w górę¹⁵. Ponadto wydaje się, że styl depozycji rzecznej również się różni – dominujące warstwy osadów piaszczystych w dolnym paleozoiku uzupełniane są przez środkowy paleozoik i dalej w górę przez osady bogate w błoto, uważane jako bardziej typowe dla meandrujących rzek¹⁶.

4) Cykliczność od niskiej do wysokiej częstotliwości. Idąc śladem jednostek skalnych wzdłuż kierunku pionowego często można obserwować powtarzanie się niektórych rodzajów złóż (np. piaskowca, mułowca, wapienia). Cykliczny wzór w tych typach skał odzwierciedla zmiany w środowiskach depozycji, takie jak zmiany głębokości wody oraz zmiany ilości dostarczanego materiału osadowego. Te zmiany w typach skał, często znaczone powierzchniami nieciągłości między zestawami warstw, obserwuje się w paleozoicznych złożach osadowych. Jednak w górnym paleozoiku (poczynając od górnej missisipi) obserwuje się w skali globalnej wyraźny wzrost częstotliwości tych cykli sedymentacyjnych¹⁷. Mówiąc ogólnie, stosunkowo monotonne złoża od niskiego do średniego paleozoiku pokryte są cyklicznymi sukcesjami, intensywniej akcentowanymi przez nieciągłości i zmienność różnych rodzajów skał.

Paleozoiczne skały magmowe

1) Skały wulkaniczne. Trudno jest systematycznie odnosić się do globalnych trendów dotyczących wielkości i rodzajów wulkanizmu podczas paleozoiku, ze względu na ograniczenia wynikające z niepełnego charakteru zapisu skalnego. W szczególności, podczas gdy skały bazaltowe dna oceanu oferują ciągły zapis podmorskiego wulkanizmu dla kenozoiku i części mezozoiku, zachowane są jedynie odłamki paleozoicznej skorupy oceanicznej. Jednak skały paleozoiczne zawierają zapis niektórych istotnych epizodów aktywności wulkanicznej. Na przykład złoża górnego ordowiku z Ameryki Północnej i Europy zawierają skupisko warstw popiołu przypisywane niektórym z największych erupcji wulkanicznych, jakie kiedykolwiek odnotowano w całym Fanerozoiku^18,19. W przypadku paleozoiku udokumentowano również duże prowincje magmatyczne (LIP), które są regionami zachowującymi ogromne ilości lawy wypływającej w bardzo wąskim przedziale stratygraficznym. Należą do nich przykłady kambryjskie, dewońskie i permskie, z których najbardziej spektakularnymi są trapy syberyjskie w Rosji, gdzie szacowana objętość ponad 2 milionów km³ magmy została wyprodukowana na samym końcu paleozoiku²⁰.

2) Skały plutoniczne. Skały plutoniczne powstają z krzepnięcia magmy na dużych głębokościach w skorupie ziemskiej i stanowią rdzeń kontynentów. Dlatego też badanie skał plutonicznych pomaga zrozumieć czas i proces formowania się kontynentów. Na przykład interesujące byłoby wiedzieć, ile skorupy kontynentalnej powstało lub zostało przetworzone podczas paleozoiku. Ograniczenia w datowaniu i niekompletność zapisu skalnego utrudniają tego rodzaju rekonstrukcje. Jednak niektóre wskazówki można uzyskać w sposób pośredni. Na przykład cyrkon jest minerałem, który powstaje podczas krystalizacji magmy i jest bardzo trwały i odporny. Nawet jeśli oryginalna intruzyjna skała zawierająca cyrkon ulegnie erozji, pozostały z niej cyrkon może przetrwać i zostać włączony do młodszych skał. Badania dotyczące wieku rozkładu takiego pozostałego cyrkonu wskazują, że paleozoik był jednym z kilku okresów odznaczających się znaczną krystalizacją lub recyklingiem skorupy²¹. Innym sposobem oceny tworzenia się skał plutonicznych w paleozoiku jest przyjrzenie się ich zachowanej powierzchni skompilowanej z map geologicznych. Wydaje się, że paleozoiczne skały plutoniczne występują w większej obfitości na powierzchni ziemi niż ich odpowiedniki prekambryjskie lub kenozoiczne²². Potwierdza to, że paleozoik był okresem znacznego umiejscowienia i krystalizacji magmy.

Paleozoiczne wzory kopalne

1) Trendy różnorodności. Najbardziej niezwykłym aspektem paleozoicznego zapisu skał jest obfitość makroskopowych skamielin zwierząt w porównaniu z leżącymi u jego podstaw skałami prekambryjskimi. Ten główny przeskok został nazwany „eksplozją kambryjską” i ma miejsce w niższych warstwach kambryjskich, gdzie po raz pierwszy pojawiają się skamieliny większości gatunków zwierząt²³. Równie ważnym okresem jest to, co zostało nazwane wielką ordowicką biodywersyfikacyją (Great Ordovician Biodiversification Event – GOBE), odnoszącą się do niezwykłego wzrostu różnorodności morskich grup kopalnych od dolnego do środkowego  ordowiku²⁴. Eksplozja kambryjska jest wyjątkowa ze względu na nagłe pojawienie się dużej liczby nowych konstrukcji ciał zwierząt, ale GOBE wykazuje największy wzrost różnorodności form kopalnych w ramach już znanych konstrukcji ciał. W wyniku tych dwóch ważnych interwałów stratygraficznych paleozoiczne fauny morskie można podzielić ogólnie na dwie grupy²⁵: faunę kambryjską (zdominowaną przez trylobity) i okrywającą ją faunę paleozoiczną (zdominowaną przez filtratory, takie jak ramienionogi, mszywioły, liliowce oraz koralowce) (ryc. 5). Fauny te są przerywane kilkoma „przewrotami” na określonych poziomach stratygraficznych (np. na szczycie ordowiku i, co najbardziej znaczące, na szczycie permu), gdzie obserwuje się skoordynowane zanikanie niektórych grup²⁶.

2) Trendy ekologiczne. Wraz ze zwiększoną różnorodnością GOBE wydaje się oznaczać przejście do morskich zespołów fauny reprezentujących większą złożoność ekologiczną²⁴. Warstwy kambryjskie zawierają głównie bezkręgowce, które żyły na powierzchni osadów dennych, ale warstwy okrywające obejmują organizmy planktoniczne, ryby, zwierzęta ryjące i filtratory, które stały wyżej nad dnem, ponieważ były wyprostowane. Kolejny ważny przeskok obserwuje się w warstwach środkowego paleozoiku, gdzie zapis kopalny przestaje obejmować wyłącznie organizmy morskie i zaczyna dokumentować organizmy lądowe. Makroskopowe skamieliny roślin lądowych po raz pierwszy pojawiają się w sylurze i stają się bardziej powszechne w dewonie²⁷, lądowe bezkręgowce (w tym owady, pająki i krocionogi) po raz pierwszy pojawiają się w dewonie²⁸, i po raz pierwszy w dewonie pojawia się kilka śladów i szczątków kręgowców lądowych²⁹, ale stają się powszechne w karbonie. Godne uwagi grupy całkowicie nieobecne w warstwach paleozoicznych to dinozaury, ssaki, ptaki i rośliny kwitnące.

Paleozoiczna tektonika płyt

Rekonstrukcje oparte na paleomagnetyzmie i rozmieszczeniu głównych pasów orogenicznych wydają się wskazywać, że początkowa paleozoiczna konfiguracja kontynentów składała się z czterech odrębnych głównych mas kontynentalnych, z których jedna (o nazwie Gondwana) grupowała wszystkie obecne kontynenty półkuli południowej³⁰.

Co ciekawe, podczas gdy większość obrzeży tych kontynentów wykazuje najniższe paleozoiczne wzorce sedymentacji typowe dla pasywnych, ekstensywnych obrzeży, zauważalne jest przemieszczanie się płyt tektonicznych od górnego kambru do ordowiku, gdzie większość z tych kontynentalnych obrzeży wykazuje dowody na początek aktywnej konwergencji na dużą skalę³¹. Intrygującym aspektem tektoniki płyt w ordowiku jest to, że żadne z rozległych zbieżnych obrzeży nie wydaje się wykazywać kolizji między kontynentami, a jedynie wzrost ilości mikrokontynentów i łuków wulkanicznych, co jest stanem niespotykanym w żadnej innej części fanerozoiku³². Utrzymujący się trend konwergencji jest konsekwentnie dokumentowany przez pasy orogeniczne wzdłuż obrzeży kontynentalnych w całym paleozoiku, co prowadzi do stopniowego łączenia się różnych mas kontynentalnych. Rekonstrukcje paleogeograficzne wskazują, że kontynenty zostały ostatecznie połączone w superkontynent (zwany Pangeą) podczas wczesnego permu, konfigurację, która przetrwała do końca paleozoiku³³.

Inną interesującą cechą paleozoicznej tektoniki płyt jest sugestia dotycząca kambryjskiego epizodu znaczącej „prawdziwej wędrówki polarnej” („true polar wander”)^34,35. Zjawisko to implikuje redystrybucję mas kontynentalnych względem osi obrotu ziemi, powodując przesunięcia o dziesiątki stopni szerokości geograficznej (np. z szerokości polarnych do tropikalnych) i reprezentując mechanizm ruchów płyt szybszy i odmienny od klasycznej tektoniki płyt.

Paleozoik: perspektywa kreacjonistyczna

Istnienie nieciągłości pod względem zawartości skamielin między prekambrem a paleozoikiem powoduje, że kreacjoniści kuszą się o powiązanie tego obszaru z poważną nieciągłością w historii ziemi. Taki sposób postrzegania zostaje wzmocniony, gdy weźmie się pod uwagę, że podstawa paleozoiku często charakteryzuje się fizyczną nieciągłością stratygraficzną⁴, która wyznacza granicę mechaniczno-erozyjną i wskazuje na znaczną zmianę w zakresie warunków sedymentacyjnych i tektonicznych³⁶.

Z biblijnej perspektywy potencjalnym kandydatem do wygenerowania takiej nieciągłości byłaby globalna powódź z Księgi Rodzaju 6-8. Niektóre paleozoiczne wzorce sedymentacyjne dobrze pasowałyby na poziomie ogólnym z opisem biblijnej katastrofy, w szczególności wzorce rozległych zatopień mas kontynentalnych i globalny charakter stylu sedymentacji. Jeśli chodzi o rozległe przemieszczenia płyt, można również postawić hipotezę, że były one częścią wydarzenia powodziowego, a najniższy paleozoik stanowi interesujący przedział, w którym udokumentowana jest zarówno szybka reorganizacja płyt, jak i zmiana panującego układu tektonicznego. Z pewnością tektonika płyt stanowi ważny mechanizm wyjaśniający kilka trendów paleozoicznych. Na przykład, stopniowe łączenie się Pangei mogło kontrolować paleozoiczny trend polegający na zwiększaniu się naziemności obserwowanej zarówno w zapisie osadowym, jak i kopalnym. Co ciekawe, ten równoległy wzrost ilości zachowanych złóż kontynentalnych i skamielin lądowych popiera sugestię kreacjonistów, że trendy w wyglądzie grup kopalnych wynikają przynajmniej częściowo z próbkowania różnych siedlisk i ekosystemów, a nie z ewolucji biologicznej. Tendencja w kierunku konfiguracji superkontynentalnej mogła również odegrać rolę w przejściu do cykliczności o wyższej częstotliwości, którą obserwuje się w zapisie osadowym górnego paleozoiku, ponieważ materiał klastyczny z odsłoniętych mas lądowych z rozległymi systemami odwadniającymi stał się bardziej dostępny. Wreszcie, aktywna konwergencja płyt podczas paleozoiku stanowiłaby modalny pik w paleozoicznych skałach magmowych, ponieważ ustawienia kolizji kontynentalnej są zwykle korzystne dla zachowania nowej skorupy kontynentalnej³⁷.

Paleozoiczne wycieczki kreacjonistów

We współczesnej historii kreacjonizmu ogólny konsensus co do tego, gdzie umieścić skały paleozoiczne w historii biblijnej, podążał interesującą trajektorią. Większość geologów biblijnych w pierwszej połowie XIX wieku umieszczała formowanie się skał paleozoicznych w okresie między trzecim dniem stworzenia a początkiem potopu³⁸. Trend ten został zdecydowanie odwrócony w XX wieku, kiedy kluczowe postacie, takie jak G. Price, H. Clark, H. Morris i J. Whitcomb, wyraźnie zinterpretowali powstanie paleozoicznych skał kopalnych w wyniku potopu³⁹. W ciągu ostatnich dwóch dekad niektórzy kreacjoniści ponownie zwrócili uwagę na możliwość powstania części paleozoiku przed potopem^40,41.

Biorąc pod uwagę ogrom danych zarchiwizowanych w paleozoicznym zapisie skalnym, każda próba tworzenia syntetycznego modelu z perspektywy kreacjonistycznej będzie musiała znaleźć subtelną równowagę pośród możliwości zobaczenia większego obrazu bez przeoczenia ważnych szczegółów. Zanim ta równowaga zostanie osiągnięta, ekscytujące badania i odkrycia będą nam towarzyszyć w naszej podróży.

Przypisy

1. W tym artykule przyjęto standardową kolumnę geologiczną jako wiarygodną tablicę orientacyjną dotyczącą przestrzennego porządku stratygraficznego skał, nie popierając dołączonej do niej absolutnej chronologii. Więcej informacji na temat tego podejścia można znaleźć w naszym poprzednim poście na blogu „Wzory w zapisie kopalnym” na stronie: https://www.grisda.org/patterns-in-the-fossil-record-part-1-1
2. Dürr, H.H., M. Meybeck, and S.H. Dürr, Lithologic composition of the Earth’s continental surfaces derived from a new digital map emphasizing riverine material transfer.Global Biogeochemical Cycles, 2005. 19(4): p. n/a-n/a. Badanie to szacuje, że paleozoiczne skały osadowe i wulkaniczne pokrywają 15,8% powierzchni ziemi. Jednak skały metamorficzne i magmowe nie zostały uwzględnione w obliczeniach. Niezróżnicowane warstwy skał metamorficznych i magmowych szacuje się na około 12% powierzchni ziemi. Zakładając, że jedna trzecia tych 12% niezróżnicowanych warstw jest paleozoiczna, dochodzimy do 20%.
3. Aby zapoznać się z najnowszym podejściem do tej cechy zapisu stratygraficznego, zobacz: Brett, C.E., et al., Time-specific aspects of facies: State of the art, examples, and possible causes.Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 2012. 367–368(0): p. 6-18.
4. Peters, S.E. and R.R. Gaines, Formation of the `Great Unconformity’ as a trigger for the Cambrian explosion.Nature, 2012. 484(7394): p. 363-366.
5. Mackenzie, F.T. and J.W. Morse, Sedimentary carbonates through Phanerozoic time.Geochimica et Cosmochimica Acta, 1992. 56(8): p. 3281-3295.
6. Riding, R., Microbial carbonate abundance compared with fluctuations in metazoan diversity over geological time.Sedimentary Geology, 2006. 185(3–4): p. 229-238.
7. Kim, J.C. and Y.I. Lee, Flat-Pebble Conglomerate: A Characteristic Lithology of Upper Cambrian and Lower Ordovician Shallow-Water Carbonate Sequences, in Ordovician Odyssey, Short papers, International Symposium on the Ordovician System, 7th, Fullerton, California Pacific Section, SEPM (Society for Sedimentary Geology). 1995. p. 371-374.
8. Arthur, M.A. and B.B. Sageman, Marine Black Shales: Depositional Mechanisms and Environments of Ancient Deposits.Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 1994. 22(1): p. 499-551.
9. Kiessling, W., Geologic and Biologic Controls on the Evolution of Reefs.Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 2009. 40(1): p. 173-192.
10. Copper, P. and C.R. Scotese, Megareefs in Middle Devonian supergreenhouse climates, in Extreme depositional environments: Mega end members in geologic time, M.A. Chan and A.W. Archer, Editors. 2003, Geological Society of America Special Paper 370 Boulder, Colorado. p. 209-230.
11. de Sousa e Vasconcelos, L., The petrographic composition of world coals. Statistical results obtained from a literature survey with reference to coal type (maceral composition).International Journal of Coal Geology, 1999. 40(1): p. 27-58.
12. Warren, J.K., Evaporites through time: Tectonic, climatic and eustatic controls in marine and nonmarine deposits.Earth-Science Reviews, 2010. 98(3–4): p. 217-268.
13. Sloss, L.L., Sequences in the Cratonic Interior of North America.Geological Society of America Bulletin, 1963. 74(2): p. 93-114.
14. Brett, C.E., P.I. McLaughlin, and G.C. Baird, Eo-Ulrichian to Neo-Ulrichian views: The renaissance of” layer-cake stratigraphy”.Stratigraphy, 2007. 4: p. 201-2015.
15. Wall, P.D., L.C. Ivany, and B.H. Wilkinson, Revisiting Raup: exploring the influence of outcrop area on diversity in light of modern sample-standardization techniques.Paleobiology, 2009. 35(1): p. 146-167.
16. Davies, N.S. and M.R. Gibling, Cambrian to Devonian evolution of alluvial systems: The sedimentological impact of the earliest land plants.Earth-Science Reviews, 2010. 98(3–4): p. 171-200.
17. Wright, V.P. and S.D. Vanstone, Onset of Late Palaeozoic glacio-eustasy and the evolving climates of low latitude areas: a synthesis of current understanding.Journal of the Geological Society, 2001. 158(4): p. 579-582.
18. Mason, B.G., D.M. Pyle, and C. Oppenheimer, The size and frequency of the largest explosive eruptions on Earth.Bulletin of Volcanology, 2004. 66(8): p. 735-748.
19. Sell, B., L. Ainsaar, and S. Leslie, Precise timing of the Late Ordovician (Sandbian) super-eruptions and associated environmental, biological, and climatological events.Journal of the Geological Society, 2013. 170(5): p. 711-714.
20. Ernst, R.E. and K.L. Buchan, Large mafic magmatic events through time and links to mantle-plume heads, in Mantle plumes: their identification through time, R.E. Ernst and K.L. Buchan, Editors. 2001, Geological Society of America Special Papers 352, Boulder, CO. p. 483-575.
21. Voice, P.J., M. Kowalewski, and K.A. Eriksson, Quantifying the Timing and Rate of Crustal Evolution: Global Compilation of Radiometrically Dated Detrital Zircon Grains.The Journal of Geology, 2011. 119(2): p. 109-126.
22. Wilkinson, B.H., et al., Global geologic maps are tectonic speedometers—Rates of rock cycling from area-age frequencies.Geological Society of America Bulletin, 2009. 121(5-6): p. 760-779. Ten rozkład powierzchni odnosi się jedynie do skał plutonicznych, które nie zostały poddane następnie procesowi metamorfizmu, a zatem wyklucza ortognezy lub inne skały krystaliczne pochodzące od plutonicznego prekursora.
23. Marshall, C.R., Explaining the Cambrian “explosion” of animals.Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 2006. 34(1): p. 355-384.
24. Servais, T., et al., Understanding the Great Ordovician Biodiversification Event (GOBE): Influences of paleogeography, paleoclimate, or paleoecology.GSA Today, 2009. 19(4): p. 4-10.
25. Sepkoski, J.J., A Factor Analytic Description of the Phanerozoic Marine Fossil Record.Paleobiology, 1981. 7(1): p. 36-53.
26. Bambach, R.K., Phanerozoic biodiversity mass extinctions.Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 2006. 34(1): p. 127-155.
27. Edwards, D. and N.D. Burgess, Plants, in Paleobiology: A Synthesis, D.E.G. Briggs and P.R. Crowther, Editors. 1990, Blackwell Scientific Publications. p. 60-64.
28. Selden, P.A., Invertebrates, in Paleobiology: A Synthesis, D.E.G. Briggs and P.R. Crowther, Editors. 1990, Blackwell Scientific Publications. p. 64-68.
29. Niedzwiedzki, G., et al., Tetrapod trackways from the early Middle Devonian period of Poland.Nature, 2010. 463(7277): p. 43-48.
30. Meert, J.G. and B.S. Lieberman, The Neoproterozoic assembly of Gondwana and its relationship to the Ediacaran–Cambrian radiation.Gondwana Research, 2008. 14(1–2): p. 5-21.
31. Boger, S.D. and J.M. Miller, Terminal suturing of Gondwana and the onset of the Ross–Delamerian Orogeny: the cause and effect of an Early Cambrian reconfiguration of plate motions.Earth and Planetary Science Letters, 2004. 219(1–2): p. 35-48.
32. van Staal, C.R. and R.D. Hatcher, Global setting of Ordovician orogenesis, in The Ordovician Earth System, S.C. Finney and W.B.N. Berry, Editors. 2010, Geological Society of America Special Papers 466. p. 1-11.
33. Lewandowski, M., Assembly of Pangea: Combined paleomagnetic and paleoclimatic approach.Advances in Geophysics, 2003. 46: p. 199-236.
34. Kirschvink, J.L., R.L. Ripperdan, and D.A. Evans, Evidence for a Large-Scale Reorganization of Early Cambrian Continental Masses by Inertial Interchange True Polar Wander.Science, 1997. 277(5325): p. 541-545.
35. Maloof, A.C., et al., Combined paleomagnetic, isotopic, and stratigraphic evidence for true polar wander from the Neoproterozoic Akademikerbreen Group, Svalbard, Norway.Geological Society of America Bulletin, 2006. 118(9-10): p. 1099-1124.
36. Snelling, A., Earth’s Catastrophic Past: Geology, Creation, & the Flood. 2009, Dallas (TX): Institute for Creation Research, pp. 707-711
37. Hawkesworth, C., et al., Geochemistry: A matter of preservation.Science, 2009. 323: p. 49-50.
38. Aby uzyskać dogłębną analizę historyczną geologów biblijnych, zobacz serię artykułów T. Mortensona dostępną na stronie: https://answersingenesis.org/creation-scientists/profiles/british-scriptural-geologists-in-first-half-of-nineteenth-century/
39. Numbers, R.L., The creationists: From scientific creationism to intelligent design. 2006: Harvard University Press.
40. Brand, L., Wholistic geology: Geology before, during, and after the biblical Flood.Origins, 2007. 61: p. 7-34.
41. Gentet, R.E., The CCC Model and its geologic implications.Creation Research Society Quarterly, 2000. 37: p. 10-21.