Płaskonos (zwyczajny), płaskonos (Spatula clypeata) to pospolity i szeroko rozpowszechniony gatunek kaczki. Gniazduje w północnych rejonach Europy i całej Palearktyki oraz na większości obszaru Ameryki Północnej. Zimuje w południowej Europie, na subkontynencie indyjskim, w Azji Południowo-Wschodniej, Ameryce Środkowej, na Karaibach i w północnej części Ameryki Południowej. Sporadycznie zalatuje także do Australii. W Ameryce Północnej występuje lęgowo wzdłuż południowych brzegów Zatoki Hudsona oraz na zachód od niej. Spotkać ją można aż po Wielkie Jeziora, Kolorado, Nevadę i Oregon.
Płaskonos objęty jest porozumieniem AEWA (Agreement on the Conservation of African-Eurasian Migratory Waterbirds). Dotyczy ono ochrony wędrownych ptaków wodnych Europy i Afryki. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) klasyfikuje go jako gatunek najmniejszej troski (Least Concern).
Taksonomia
Płaskonos został po raz pierwszy opisany naukowo przez szwedzkiego przyrodnika Carla Linneusza w 1758 roku, w dziesiątym wydaniu Systema Naturae. Nadał on mu wówczas nazwę binominalną Anas clypeata. Badanie filogenetyczne opublikowane w 2009 roku, oparte na analizie mitochondrialnego DNA, wykazało jednak, że ówczesne ujęcie rodzaju Anas nie odpowiadało rzeczywistym powiązaniom. Nie tworzyło bowiem grupy monofiletycznej. W rezultacie rodzaj ten został podzielony na cztery odrębne, monofiletyczne grupy, a dziesięć gatunków, w tym płoskonosa, przeniesiono do reaktywowanego rodzaju Spatula.
Rodzaj Spatula zaproponował pierwotnie niemiecki zoolog Friedrich Boie w 1822 roku. Nazwa pochodzi z łaciny. Oznacza „łyżkę” lub „szpatułkę”. Odnosi się do charakterystycznie szerokiego dzioba kaczek. Epitet gatunkowy clypeata również wywodzi się z łaciny. Oznacza „noszącą tarczę” – od słowa clypeus, czyli „tarcza”.
Obecnie nie wyróżnia się żadnych podgatunków tego gatunku. Co ciekawe, w osadach plejstocenu wczesnego odkrytych w Dursunlu (Turcja) odnaleziono szczątki bardzo podobnej kaczki. Nie jest jednak jasne, czy była to dawna forma płaskonosa, czy też blisko spokrewniony z nim gatunek.
Opis płaskonosa zwyczajnego
Płaskonos to gatunek łatwy do rozpoznania na półkuli północnej. Znakiem rozpoznawczym jest szeroki, łopatkowaty dziób. Samiec w szacie godowej prezentuje się wyjątkowo efektownie. Ma lśniącą, ciemnozieloną głowę, białą pierś oraz kasztanowe boki i brzuch. W locie widoczne są jasnoniebieskie pokrywy skrzydeł, oddzielone od zielonego lusterka wyraźną białą linią. Wczesną jesienią na głowie samca pojawiają się białe półksiężyce po obu stronach twarzy. Po zakończeniu sezonu lęgowego, w tzw. szacie spoczynkowej, samiec upodabnia się do samicy.
Samica ma matowe, brunatno-cętkowane upierzenie, typowe dla kaczek powierzchniowych. Przypomina wyglądem krzyżówkę. Łatwo ją jednak odróżnić po charakterystycznie wydłużonym i szerokim dziobie, szarawym z pomarańczowym brzegiem. Przednie pokrywy skrzydeł mają barwę szarą.
Płaskonos osiąga długość około 48 cm. Rozpiętość skrzydeł wynosi 76 cm, a masa ciała około 600 gramów.
Zachowanie
Płaskonos żywi się głównie pokarmem roślinnym. Żeruje w sposób typowo dla kaczek powierzchniowych – przez tzw. grzebanie w wodzie. Często zatacza dziobem półkola, przesiewając wodę z boku na bok. Charakterystycznie szeroki, spłaszczony dziób, od którego pochodzi angielska nazwa gatunku (shoveler – „łopata”), jest wyposażony w wyraźnie rozwinięte listewki. Są to drobne struktury przypominające grzebień. Działają jak sito. Umożliwiają efektywne wyławianie planktonu i drobnych skorupiaków z powierzchni wody. Ta wyspecjalizowana cecha daje płaskonosom przewagę nad innymi kaczkami brodzącymi, z którymi nie konkurują bezpośrednio o zasoby pożywienia przez większą część roku. Płaskonos preferuje płytkie, muliste rozlewiska bogate w bezkręgowce.
Do lęgów płaskonosy wybierają porośnięte trawą miejsca z dala od otwartych zbiorników wodnych. Gniazdo to płytkie zagłębienie w ziemi, wysłane roślinnością i puchem. Samice składają zazwyczaj około dziewięciu jaj. Samce w okresie godowym są bardzo terytorialne. Bronią zarówno swojego terytorium, jak i partnerki przed rywalami. Ich zaloty są widowiskowe. Odbywają się zarówno w powietrzu, jak i na wodzie. Zdarza się, że kilkunastu samców goni jedną samicę. Mimo krępej sylwetki, kaczki te są wyjątkowo zwinnymi lotnikami.
Gatunek jest dość mało hałaśliwy. Samce wydają charakterystyczne, twarde „kląknięcia”, podczas gdy samice odzywają się typowym dla kaczek krzyżówek kwakaniem.
Płaskonos zwyczajny – zasięg występowania
Płaskonos zamieszkuje otwarte tereny podmokłe – przede wszystkim bagna, rozlewiska i wilgotne łąki z fragmentami roślinności wynurzonej. Gniazduje na rozległych obszarach Eurazji, w zachodniej części Ameryki Północnej oraz w rejonie Wielkich Jezior w Stanach Zjednoczonych.
Zimuje w południowej Europie, na subkontynencie indyjskim, Karaibach, w północnej części Ameryki Południowej, w Japonii oraz na Archipelagu Malajskim. Ptaki migrujące na subkontynent indyjski pokonują wymagającą trasę przez Himalaje. Często zatrzymują się w podgórskich mokradłach, zanim dotrą dalej na południe, do cieplejszych rejonów. W Ameryce Północnej zimowiska rozciągają się na południe od linii obejmującej stan Waszyngton, Idaho, Nowy Meksyk i Kentucky, a także wzdłuż wschodniego wybrzeża aż po Massachusetts. Na Wyspach Brytyjskich, które goszczą ponad 20% populacji północnozachodnioeuropejskiej, płaskonos pojawia się głównie jako ptak zimujący. Najliczniej spotykany jest w południowej i wschodniej Anglii, szczególnie w rejonie Ouse Washes, estuarium Humber i bagien North Kent. W Szkocji i zachodnich częściach Anglii występuje znacznie rzadziej. Choć gniazduje także w Irlandii, tamtejszą populację trudno dokładnie oszacować. Dopiero badania z lat 2017–2018 wykazały, że gatunek jest na wyspie liczniejszy i bardziej rozpowszechniony, niż wcześniej sądzono.
Płaskonos to gatunek wybitnie wędrowny. Zimuje znacznie dalej na południe niż jego tereny lęgowe. Sporadycznie obserwowany jest jako zabłąkany wędrowiec nawet w Australii, Nowej Zelandii czy RPA. Poza sezonem lęgowym jest mniej towarzyski niż inne kaczki brodzące. Tworzy mniejsze stada. W Ameryce Północnej to jeden z najliczniejszych gatunków kaczek. Ustępuje jedynie krzyżówce i cyraneczce. Od lat 60. XX wieku populacja utrzymuje się w dobrej kondycji. W ostatnich latach wzrosła do ponad 5 milionów osobników (dane z 2015 roku). Najpewniej wynika to z korzystnych warunków na lęgowiskach, trasach migracyjnych i zimowiskach.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Pliszka siwa
- Pluskwa domowa
- Żywe skamieliny kwestionują teorię ewolucji
- Pradawne skamieniałości – czym są trylobity?
- Atrament prehistoryczny – czy aby na pewno?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Northern_shoveler [dostęp: 17.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: JoachimKohler-HB. Licencja: CC BY-SA 4.0.
