Na całym świecie żyje ponad 160 tys. gatunków ciem. W samej Polsce jest ich około 3 tys1.. Owady te często nazywa się motylami nocnymi. Jednak w przeciwieństwie do swych kuzynów ćmy cieszą się wśród ludzi niezbyt dobrą sławą. Oskarża się je m.in. o to, że w pewnych sytuacjach mogą ugryźć człowieka albo wejść mu do uszu w trakcie snu. Panuje też powszechne przekonanie, że owady te przenoszą różnego rodzaju choroby. Czy jednak tak jest naprawdę? Czy ćmy faktycznie gryzą ludzi i są niebezpieczne dla człowieka?
Motyle a ćmy – co je odróżnia od siebie?
Owady łuskoskrzydłe zazwyczaj umownie dzieli się na motyle dzienne (Rhopalocera) oraz motyle nocne (Heterocera). Jedną z najważniejszych różnic pomiędzy przedstawicielami obu grup zwierząt jest bowiem właśnie tryb życia. Rhopalocera wykazują wzmożoną aktywność w ciągu dnia. Natomiast Heterocera zwykle żerują w porze nocnej (choć zdarzają się też wyjątki od tej reguły, takie jak np. fruczak gołąbek)2.
Motyle dzienne i ćmy zazwyczaj wyglądają też nieco inaczej. Te pierwsze najczęściej zachwycają ludzi jaskrawym, rzucającym się w oczy ubarwieniem skrzydeł. Natomiast kolorystyka ciała motyli nocnych jest z reguły bardziej stonowana. W tym przypadku przeważają odcienie brązu i szarości, które pomagają owadom łatwo wtopić się w otulony mrokiem krajobraz.
Dla motyli charakterystyczne są także cienkie i długie czułki, zakończone niewielkim zgrubieniem zwanym buławką. Natomiast te same części ciała u ciem z reguły przypominają krótkie i grube patyki pokryte niewielkimi włoskami. Owady wykorzystują je do odbierania bodźców zapachowych.
Motyle można też łatwo rozpoznać po układzie skrzydeł w trakcie spoczynku. U owadów dziennych pozostają one złożone nad tułowiem. Skrzydła ciem w analogicznej sytuacji położone są natomiast na płasko3..
Ugryzienie ćmy
Motyle nocne w przeważającej liczbie przypadków są całkowicie niegroźne dla ludzi i zwierząt. Nie wykazują agresywnych zachowań wobec człowieka. Nie gryzą ani nie wydzielają jadu. Owady te – zwabione światłem lamp i żarówek – czasem wpadają przez otwarte okno do domu. Wówczas latają po całym pokoju, obijając się o ściany, meble i inne elementy wyposażenia wnętrza. W trakcie podejmowanych prób wydostania się na zewnątrz mogą też przypadkowo dotknąć człowieka. Nie czynią mu jednak przy tym najmniejszej szkody. Wbrew powszechnemu przekonaniu owady te nie są też nosicielami żadnych niebezpiecznych dla ludzkiego zdrowia patogenów. To odróżnia je od komarów, kleszczy czy pcheł4.
Warto mieć jednak świadomość, że w południowej Europie występuje kilka gatunków ciem żywiących się ludzką i zwierzęcą krwią. Owady te mogą ugryźć człowieka, ich ukąszenia z reguły są jednak niegroźne dla ludzi i innych ssaków. Zwykle przypominają użądlenia komara5.
Ile żyją ćmy?
Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o długość życia motyli nocnych. Wszystko zależy bowiem od konkretnego gatunku, panujących w danym miejscu warunków środowiskowych, a także dostępności i rodzaju przyjmowanego pożywienia. Nie bez znaczenia jest też presja ze strony drapieżników (np. ptaków, nietoperzy i innych owadów polujących na motyle). Przedstawiciele najkrócej żyjących gatunków z reguły giną po upływie zaledwie kilku dni od osiągnięcia dojrzałej formy. Zwykle jednak motyle nocne żyją od paru tygodni do kilku miesięcy. Dorosłe osobniki koncentrują się głównie na rozmnażaniu, a niekiedy też na zdobywaniu pożywienia6.
Warto też mieć świadomość, że dorosła postać stanowi swoiste zwieńczenie cyklu życiowego owada. Ćmy większość swojego życia spędzają w formie larwalnej (poczwarki lub gąsienicy). Czas ten w zależności od gatunku może obejmować okres od kilku miesięcy do nawet kilkunastu lat. Rekordzistkami w tym aspekcie są ćmy arktyczne (Gynaephora groenlandica). Są one w stanie przetrwać w postaci larwalnej około 14 lat. Na ich długowieczność wpływa głównie wolne tempo metabolizmu oraz zdolność do zapadania w stan hibernacji. Ćmy te obumierają zazwyczaj po upływie mniej więcej 10 dni od osiągnięcia dojrzałej formy7.
Co jedzą ćmy?
Wbrew powszechnemu przekonaniu ćmy w większości przypadków nie żywią się włóknami ubrań, resztkami jedzenia czy ludzkimi odchodami. Jeden z nielicznych wyjątków od tej reguły stanowią mole, będące gatunkiem motyla nocnego. O tych stworzeniach wspomina m.in. Księga Izajasza, w której czytamy: Oto Pan Bóg Mnie wspomaga. Któż Mnie potępi? Wszyscy razem pójdą w strzępy jak odzież, mól ich zgryzie (Iz 50, 9).
Dieta ciem składa się głównie z pokarmu roślinnego. Gąsienice gustują głównie w liściach i pędach różnych gatunków roślin. Chętnie jedzą też ich kwiatostany, owoce oraz wierzchołki wzrostowe. Młode ćmy na tym etapie rozwoju wyróżniają się ogromnym apetytem. Prawdziwą rekordzistką w tym aspekcie jest zwłaszcza pochodzące z Ameryki Północnej gąsienica Anthera polyphemus. W ciągu niecałych dwóch miesięcy larwa ta jest w stanie wchłonąć pokarm o wadze osiemdziesiąt pięć tysięcy razy większej niż wynosi jej masa ciała8.
Dorosłym ćmom daleko do żarłoczności młodych osobników. Wiele z nich w trakcie swojego krótkiego żywota w ogóle nie pobiera pokarmu, korzystając ze zgromadzonych podczas okresu larwalnego zapasów energii. Po ich wyczerpaniu dany owad ginie śmiercią naturalną. Pozostałe ćmy natomiast żywią się kwiatowym nektarem. Preferują zwłaszcza słodką ciecz produkowaną przez pelargonie, niecierpki, aksamitki, floksy, zawisaki, lawendę oraz wiciokrzew9.
Ćmy – pożyteczne owady czy szkodniki?
Z perspektywy biblijnej warto pamiętać, że ćmy mają swoje miejsce w Bożym planie. Księga Hioba mówi: Jak próchno się to rozpadnie niczym ubranie zjedzone przez mole (Hi 13, 28). Jednak mimo tych negatywnych skojarzeń dotyczących nocnych motyli warto pamiętać o tym, że każde stworzenie zgodnie z zamysłem Boga pełni ważną funkcję w przyrodzie. Dotyczy to także ciem.
Wiemy już, że nocne motyle nie gryzą ludzi ani nie przenoszą groźnych chorób. W gruncie rzeczy są to bardzo pożyteczne owady, które pełnią w przyrodzie analogiczną do pszczół rolę. Nocne motyle transportują na swych odnóżach zebrane w trakcie żerowania pyłki. Tym samym umożliwiają wielu roślinom skuteczne rozmnażanie. Niektóre ćmy „obsługują” w ten sposób także kwiaty, które nie cieszą się zbyt dużą popularnością wśród pszczół. To sprawia, że ich rola w ekosystemie jest nie do przecenienia10.
Jezus w Ewangelii Mateusza przypomina nam o wartościach, które powinny kierować naszym życiem: Nie gromadźcie sobie skarbów na ziemi, gdzie mól i rdza niszczą (Mt 6, 19-20). Zatem zamiast obawiać się ciem warto dostrzec ich rolę w przyrodzie, a także – na wzór biblijnych nauk – nie skupiać się jedynie na powierzchownych obawach, lecz szukać głębszego sensu w tym, co nas otacza.
Z drugiej strony trzeba też uświadomić, że niektóre gatunki ciem uznawane są za szkodniki. Dotyczy to m.in. pochodzącej z Azji ćmy bukszpanowej. Owad ten w wymiernym stopniu przyczynia się do uszkadzania i obumierania bukszpanu i innych krzewów. Także gąsienice wielu ciem – ze względu na wspomnianą już tutaj żarłoczność – w wielu sytuacjach powodują poważne szkody w uprawach11.
Mechanizmy obronne u ciem
Ćmy stanowią przysmak różnych zwierząt, np. ptaków, nietoperzy albo gadów. Bóg w swej dobroci wyposażył jednak te owady w pewne mechanizmy służące obronie przed potencjalnymi agresorami. Jednym z najpopularniejszych jest kamuflaż. Stonowane ubarwienie ciała umożliwia owadom łatwe ukrycie się wśród roślinności.
Niektóre nocne motyle, takie jak choćby występująca w Polsce zmierzchnica trupia główka, odstraszają też napastników dzięki widniejącym na ich skrzydłach groźnie wyglądającym rysunkom. Wspomniana ćma w obliczu niebezpieczeństwa potrafi również wydawać dźwięki przypominające gwizd. Jest to możliwe dzięki stanowiącej integralną część aparatu gębowego ssawce12.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- System korzeniowy sosny
- Jaki dinozaur ma 500 zębów? – nigerzaur – jaszczur z Nigru
- Roślinność w puszczy, czyli co ciekawego można spotkać w lasach
- Czym się różni aligator, krokodyl i kajman – poznaj różnice
- Czy naszej cywilizacji grozi depopulacja?
Przypisy
1. K. Szubański, Miejskie motyle to nie tylko bielinki i rusałki, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 14.05.2019, https://www.gov.pl/web/nauka/miejskie-motyle-to-nie-tylko-bielinki-i-rusalki, [dostęp: 30.01.2025].
2. Motyle nocne – tajemnicze i piękne, Nauka w Polsce, 05.08.2025, https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C173431%2Cmotyle-nocne-tajemnicze-i-piekne.html, [dostęp: 30.01.2025].
3. Tamże.
4. M. Grudzińska, K. Wąś-Zdunik, Ćmy – wygląd i charakterystyka. Czy ćmy gryzą, Portal ABC Zdrowie, 09.01.2023, https://portal.abczdrowie.pl/cmy, [dostęp: 30.01.2025].
5. Dlaczego ćmy lecą do światła i czy są groźne dla człowieka?, Zielona Interia, 04.09.2022, https://zielona.interia.pl/przyroda/news-dlaczego-cmy-leca-do-swiatla-i-czy-sa-grozne-dla-czlowieka,nId,6253128, [dostęp: 30.01.2025].
6. J. Rybski, Celnicy znaleźli na lotnisku bardzo rzadką ćmę . Ostatni raz widziano ją 110 lat temu, National Geographic, 26.05.2022, https://www.national-geographic.pl/historia/celnicy-znalezli-bardzo-rzadka-cme-na-lotnisku-ostatni-raz-widziano-ja-w-110-lat-temu-220526045444/, [dostęp: 30.01.2025].
7. Ile żyje ćma – długość życia ćmy, FCG.COM.PL, 20.09.2023, https://fcg.com.pl/ile-zyje-cma/, [dostęp: 30.01.2025].
8. Motyle nocne – tajemnicze i piękne, Nauka w Polsce, dz. cyt.
9. M. Grudzińska, K. Wąś-Zdunik, Ćmy – wygląd i charakterystyka. Czy ćmy gryzą, Portal ABC Zdrowie, dz. cyt.
10. N. Zielińska, Ćma da się lubić! Doceń jej wpływ na środowisko, Świat OZE, 21.05.2020, https://swiatoze.pl/cma-da-sie-lubic-docen-jej-wplyw-na-srodowisko/, [dostęp: 30.01.2025].
11. M. Grudzińska, K. Wąś-Zdunik, Ćmy – wygląd i charakterystyka. Czy ćmy gryzą, Portal ABC Zdrowie, dz. cyt.12. Motyle nocne – tajemnicze i piękne, Nauka w Polsce, dz. cyt.
© Źródło zdjęcia głównego: Canva.
