Derkacz

Derkacz (Crex crex) to gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny chruścieli (Rallidae). Występuje na terenie Europy i Azji – aż po zachodnią część Chin. Zimy spędza w Afryce. Charakteryzuje się brązowawo czarnym upierzeniem z szarymi i beżowymi prążkami na grzbiecie oraz kasztanowymi plamkami na skrzydłach. Spód ciała jest szaroniebieski, z rdzawymi i białymi paskami na bokach i podogoniu.

Gatunek ten wyróżnia silny, cielisty dziób, jasnobrązowa tęczówka oraz jasnoszare nogi i stopy. Młode ptaki przypominają dorosłe osobniki. Pisklęta natomiast są pokryte czarnym puchem, jak większość chruścieli. Nie występują podgatunki, jednak ptaki ze wschodnich populacji bywają nieco jaśniejsze niż ich zachodni krewni. Charakterystyczny dla samca jest głośny okrzyk „krek krek”. To właśnie od niego pochodzi nazwa naukowa gatunku.

Środowiskiem lęgowym derkacza są trawiaste tereny, zwłaszcza łąki kośne. Obszary te derkacze wybierają również na swoje zimowiska. Gniazda budują w ustronnych miejscach – z liści traw w zagłębieniu ziemi. Składają tam od 6 do 14 kremowych jaj pokrytych rdzawymi plamami. Inkubacja trwa 19-20 dni. Czarne, dobrze rozwinięte pisklęta opuszczają gniazda po pięciu tygodniach. Derkacz jest wszystkożerny, lecz preferuje bezkręgowce. Czasami żywi się także drobnymi płazami, gryzoniami oraz materiałem roślinnym, w tym nasionami traw i zboża. Zagrażają mu m.in. psy, koty, drapieżniki, choroby oraz pasożyty, a także nowoczesne metody rolnicze, które niszczą gniazda przed zakończeniem lęgów.

Mimo że liczebność derkacza gwałtownie spadła w zachodniej Europie, to gatunek ten figuruje na Czerwonej Liście IUCN jako najmniejszej troski dzięki szerokiemu zasięgowi i stabilnym populacjom w Rosji i Kazachstanie. W Chinach zachodnich jego liczebność jest wyższa, niż przypuszczano. Działania ochronne pozwoliły na zwiększenie populacji w niektórych krajach najbardziej dotkniętych spadkami.

Taksonomia

Derkacza po raz pierwszy opisał Karol Linneusz w 1758 roku w dziesiątym wydaniu Systema Naturae jako Rallus crex. Później gatunek ten przeniesiono do rodzaju Crex, który w 1803 roku utworzył niemiecki przyrodnik i ornitolog Johann Matthäus Bechstein. Wcześniejsze użycie nazwy crex daje jej pierwszeństwo przed nazwą pratensis, nadaną przez Bechsteina, co prowadzi do obecnego nazewnictwa: Crex crex. Nazwa pochodzi z greckiego „κρεξ”, które naśladuje powtarzalne, chropowate dźwięki wydawane przez derkacza. W języku angielskim nazwa była wcześniej zapisywana jako jedno słowo – „corncrake” – jednak obecnie stosowana wersja to „corn crake”. Angielskie nazewnictwo odnosi się do zwyczaju zakładania gniazd przez te ptaki na suchych polach siana lub zbóż, a nie w bagnach, jak ma to miejsce u większości członków tej rodziny.

Opis

Derkacz to ptak średniej wielkości z rodziny chruścieli. Osiąga długość 27–30 cm. Rozpiętość skrzydeł wynosi 42–53 cm. Samce ważą średnio 165 g. Samice są nieco lżejsze – ważą około 145 g. U dorosłego samca wierzch głowy i grzbiet są ciemnobrązowe, poprzetykane pręgami w odcieniach beżu lub szarości. Charakterystyczne kasztanowe pokrywy skrzydeł zdobią białe pręgi. Twarz, szyja i pierś mają niebieskoszary odcień, poza jasnobrązową pręgą biegnącą od nasady dzioba do tylnej części oka. Brzuch jest biały, a boki oraz pokrywy podogonowe zdobią kasztanowo białe wzory. Mocny dziób ma cielisty kolor, tęczówka oka jest jasnobrązowa, a nogi i stopy są bladopopielate.

Samica, w porównaniu do samca, wyróżnia się cieplejszym odcieniem grzbietu i subtelniejszą pręgą wokół oka. Poza sezonem lęgowym oba ptaki ciemnieją na grzbiecie, a szarość dolnych partii ciała zanika. Młode przypominają dorosłe osobniki, jednak wierzch ich ciała przybiera żółtawy ton, a szarość dolnych partii ustępuje beżowo-brązowym odcieniom. Pisklęta, podobnie jak inne chruściele, pokryte są czarnym puchem. Choć derkacz nie ma podgatunków, wykazuje dużą zmienność w kolorystyce. Ptaki z populacji wschodnich mają jaśniejsze upierzenie, z wyraźniejszym odcieniem szarości. Dorosłe osobniki przechodzą pełne pierzenie po zakończeniu sezonu lęgowego, zazwyczaj do końca sierpnia – zanim wyruszą w migrację do południowo-wschodniej Afryki. U młodych ptaków pierzenie głowy i ciała następuje około pięć tygodni po wykluciu.

Głos

Na terenach lęgowych samiec derkacza wydaje charakterystyczny, głośny i chrapliwy odgłos „krek krek”, powtarzający się rytmicznie. Głos ten rozbrzmiewa, gdy ptak znajduje się nisko nad ziemią, z głową i szyją uniesioną niemal pionowo oraz szeroko otwartym dziobem. Ten donośny dźwięk, który słyszalny jest nawet z odległości 1,5 km, pełni kilka kluczowych funkcji. Po pierwsze pomaga samcom wyznaczać terytoria, po drugie przyciąga samice, a po trzecie odstrasza intruzów. Co ciekawe, subtelne różnice w wokalizacji umożliwiają rozróżnienie poszczególnych osobników po ich głosie.

Na początku sezonu lęgowego samiec odzywa się niemal bez przerwy nocą, a często także za dnia. Potrafi powtórzyć swoje nawoływanie nawet 20 tysięcy razy w ciągu jednej nocy, szczególnie intensywnie między północą a trzecią nad ranem. Z upływem tygodni częstotliwość nawoływania maleje, by chwilowo wzrosnąć przed zakończeniem okresu składania jaj, po czym stopniowo zanika. Aby przyciągnąć samce, można imitować ich dźwięki, pocierając o siebie dwa kawałki drewna, z których jedno ma nacięcia. Alternatywnie można wykorzystać kartę kredytową przystawioną do grzebienia lub suwaka, by uzyskać podobny efekt akustyczny. Podczas agresywnych interakcji samiec wydaje także gardłowy dźwięk przy zamkniętym dziobie.

Samica derkacza potrafi naśladować głos samca, choć wydawane przez nią dźwięki mają charakterystyczny, szczekający ton, pozbawiony chrapliwej nuty. Opiekując się młodymi, wydaje także wysoki „cheep” oraz charakterystyczne „oo-oo-oo” służące przywoływaniu piskląt, które odpowiadają cichym „peeick-peeick”. 

Ze względu na trudności w obserwacji, monitorowanie liczebności tego gatunku odbywa się przez nasłuch nawoływań samców między 23:00 a 3:00. Ptaki pozostają wtedy raczej w jednym miejscu. W dzień natomiast mogą się przemieszczać nawet do 600 metrów, co często prowadzi do ich podwójnego naliczania. Badania wskazują, że sam zapis głosów nie oddaje pełnej liczebności – liczenie samych nawołujących samców zaniża wyniki o prawie 30%, zwłaszcza że jednej nocy może się odzywać tylko 80% z nich. W Afryce derkacz jest całkowicie cichy.

Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami: 

• Kitta modra
• Gaur indyjski
• Czy Bóg stworzył pasożyty?
• Ewolucja ptaków popadła w tarapaty…
• Dlaczego wymarłe drzewa były najbardziej złożone?

Źródło

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Corn_crake [4.11.2024]

© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Rachel Davies. Licencja: CC BY 2.0.