Gąbka szlachetna (Spongia officinalis), jest gatunkiem gąbki morskiej o istotnym znaczeniu komercyjnym. Od stuleci wykorzystywana była jako gąbka kąpielowa. Obecnie coraz częściej w tej roli zastępują ją gąbki wykonane ze sztucznego tworzywa.
Organizmy te zazwyczaj mają formę dużych płatów pokrytych na całej powierzchni drobnymi otworami. Ich ciało zbudowane jest z sieci pierwotnych i wtórnych włókien. Kolorystyka gąbek szlachetnych może być różna. Ich ubarwienie zwykle waha się od jasnej szarości do czerni.
Obszar naturalnego występowania gąbki szlachetnej rozciąga się na cały teren Morza Śródziemnego. Przedstawicieli tego gatunku zwykle można spotkać na głębokościach dochodzących do 100 metrów. Gąbki preferują podłoża skaliste lub piaszczyste.
Anatomia i morfologia
Gąbki szlachetne wyglądają jak kuliste płaty z małymi otworami, których charakterystyczną cechą są stożkowate zagłębienia zwane konulami. Większe otwory w gąbce określa się mianem oskulami. Zwykle znajdują się one na szczycie płatów. Niekiedy mogą też być rozsiane losowo po całej powierzchni ciała zwierzęcia.
W skład szkieletu gąbki szlachetnej wchodzą dwa rodzaje włókien: pierwotne i wtórne, w których powstają otwory konulowe. Sponginowy szkielet gąbki złożony jest z gęstej, nieregularnej siatki wielokątów, utworzonych przez włókna pierwotne i wtórne. Włókna pierwotne poza sponginą zawierają też ziarnka piasku i tzw. spikule (czyli igły budujące szkielet gąbek) Średnica takich włókien zwykle wynosi od 50 do 100 nanometrów. Włókna wtórne natomiast mają średnicę od 20 do 35 nanometrów. W ich skład wchodzi wyłącznie spongina.
Rozmieszczenie i siedlisko
Gąbka szlachetna występuje powszechnie w Morzu Śródziemnym. Naturalnym miejscem bytowania przedstawicieli tego gatunku są wybrzeża takich krajów jak Chorwacja, Grecja, Turcja, Egipt czy Hiszpania. Gąbkę można spotkać zarówno w płytkiej wodzie o głębokości od 1 do 10 metrów, jak i w znacznie głębszych częściach akwenu, osiągających pułap do 100 metrów. Zwierzę preferuje skaliste powierzchnie przybrzeżne, piaszczyste dna, a także pionowe ściany występujące w dobrze natlenionych wodach.
Rozmnażanie
Gąbka szlachetna może rozmnażać się zarówno bezpłciowo poprzez pączkowanie lub fragmentację ciała, jak i płciowo. Osobniki tego gatunku są rozdzielnopłciowe albo obojnacze. Te drugie wykazują zdolność do zmiany płci w ciągu jednego sezonu rozrodczego.
Gąbki nie mają gonad. Wytwarzane w cystach spermatycznych plemniki w odpowiednim czasie są uwalniane do wody przez otwór wyrzutowy jednego osobnika. Później są one transportowane za pośrednictwem wody do ciała samic, gdzie dochodzi do zapłodnienia. Ma to miejsce zazwyczaj w okresie jesiennym ( w październiku i listopadzie).
Cykl życiowy
Po zapłodnieniu, embriony rozwijają się wewnątrz ciała organizmu matczynego. Proces podziału komórek rozpoczyna się w listopadzie i trwa około pół roku. Z powstałej w jego wyniku stereoblastuli rozwijają się później larwy parenchymula, które są uwalniane do wody na przełomie czerwca i lipca. Larwy te są lecytotroficzne, co oznacza, że przed wydostaniem się do wody żywią się one cząstkami pokarmu wchłanianego przez matkę.
Taksonomia
Gąbka szlachetna jako gatunek została po raz pierwszy opisana przez Carla Linneusza w 1759 roku. Potocznie określa się ją mianem gąbki kąpielowej. Nie jest to jednak jej oficjalna nazwa.
Zastosowania i interakcje z człowiekiem
Zastosowania
Gąbki szlachetne używano do kąpieli już w średniowieczu. Pomysł takiego ich zastosowania wywodzi się z Grecji. Wykorzystywano je także np. jako materiał do wyściełania hełmów albo jako wysokochłonny opatrunek w trakcie operacji. Niegdyś produkowano z nich również leki na problemy trawienne, a także prymitywne środki antykoncepcyjne. Współcześnie gąbki używa się głównie do mycia ciała oraz powierzchni różnych urządzeń i przedmiotów. Chętnie sięgają po nie także profesjonalni malarze.
Praktyki połowowe
Połów gąbek na Morzu Śródziemnym ma wielowiekową historię, sięgającą czasów Arystotelesa. Aż do XIX wieku dominowała metoda zbierania gąbek ręcznie w trakcie nurkowania. Później nurków zajmujących się połowem gąbek wyposażono w specjalne skafandry oraz urządzenia do oddychania pod wodą. To przyczyniło się do zwiększenia wydajności połowów. W XX i XXI wieku są one prowadzone na masową skalę.
Gąbki można także łowić z łodzi albo zbierać zwierzęta wyrzucone na plażę przez morze. Sposoby te nie cieszą się jednak taką popularnością jak odławianie gąbek przez nurków.
Hodowla
W odpowiedzi na spadek populacji gąbek szlachetnych z powodu wzmożonych połowów, zaczęto rozwijać hodowlę tych zwierząt. Pierwsze próby podjęto już pod koniec XIX wieku. Polegały one na mocowaniu fragmentów gąbek do drewnianych skrzyń i umieszczaniu ich w morzu.
Obecnie hodowla gąbek prowadzona jest na masową skalę. To pozwala chronić naturalną populację tych zwierząt. Zwiększenie ich liczebności w wodzie sprzyja także skutecznej redukcji zanieczyszczenia organicznego w morzach, szczególnie w rejonach hodowli ryb.
Status ochrony
Nadmierne połowy oraz choroby wywołane przez patogenne bakterie i grzyby doprowadziły do znacznego spadku liczebności populacji gąbek szlachetnych w Morzu Śródziemnym. Choć wykazują one zdolność do regenerowania uszkodzonych tkanek, w praktyce kombinacja czynników chorobowych i nadmiernej eksploatacji poważnie zakłóca proces odbudowy populacji. To powoduje lokalne wyginięcia tego gatunku.
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Spongia_officinalis [dostęp: 02.09.2024].
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: H. Zell. Licencja: CC BY-SA 3.0.
