Palczak madagaskarski, palczak, aj-aj (Daubentonia madagascariensis) to wyjątkowy przedstawiciel lemurów – ssaków niższych z podrzędu strepsirhini. Zamieszkuje jedynie Madagaskar. Ma gryzoniopodobne zęby rosnące przez całe życie oraz nietypowo wydłużony i cienki środkowy palec. Prowadzi skrajnie nocny tryb życia. Co więcej, to największy nocny naczelny na świecie.
Zwierzę to stosuje niezwykle osobliwą technikę zdobywania pożywienia, zwaną żerowaniem perkusyjnym. Delikatnie opukuje konary drzew w poszukiwaniu larw ukrytych pod korą. Gdy usłyszy charakterystyczny dźwięk wskazujący na obecność owada, przegryza drewno ostrymi siekaczami – pochylonymi do przodu niczym u gryzonia – po czym wsuwa wydłużony palec w otwór i wyciąga smakowitą zdobycz. W sposób podobny polują jedynie niektóre torbacze z Australii i Nowej Gwinei należące do rodzaju Dactylopsila. W ekosystemie Madagaskaru aj-aj pełni funkcję zbliżoną do dzięcioła. Potrafi skutecznie dobierać się do ukrytych w drewnie bezkręgowców.
Aj-aj to jedyny żyjący przedstawiciel rodzaju Daubentonia oraz rodziny Daubentoniidae. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) klasyfikuje go jako gatunek zagrożony wyginięciem. Wiadomo również o istnieniu drugiego gatunku – Daubentonia robusta – który wymarł w ciągu ostatniego tysiąca lat. Jego istnienie potwierdzają znaleziska subfosylne.
Etymologia
Nazwa rodzaju Daubentonia została nadana przez Étienne’a Geoffroya Saint-Hilaire’a w 1795 roku, na cześć jego nauczyciela, francuskiego przyrodnika Louisa-Jeana-Marie Daubentona. Początkowo rozważał on nazwę Scolecophagus, czyli „zjadacz robaków”, nawiązującą do diety zwierzęcia. Ostatecznie z niej zrezygnował. Nie był pewien zwyczajów lemura i nie wykluczał, że w przyszłości mogą zostać odkryte inne pokrewne gatunki. Rodzina Daubentoniidae została opisana dopiero w 1863 roku przez brytyjskiego zoologa Johna Edwarda Graya.
Nazwę „aj-aj” jako pierwszy zapisał francuski podróżnik i przyrodnik Pierre Sonnerat w 1782 roku. Według jego relacji miała być ona okrzykiem zdumienia – „cri d’exclamation & d’étonnement”. Angielski zoolog George Shaw zaproponował z kolei nazwę „lemur długopalcowy” w 1800 roku. Nie zyskała ona jednak popularności.
Wiele wskazuje na to, że określenie „aye-aye” wywodzi się z języka malgaskiego. Lokalni mieszkańcy od wieków nazywają to zwierzę hai hai, hay hay, ahay lub aiay. Ian Tattersall już w 1982 roku zwrócił uwagę na podobieństwo w brzmieniu nazw, a badacze Dunkel i in. w 2012 roku dowodzili, że szerokie rozpowszechnienie tego określenia na całej wyspie przeczy hipotezie o europejskim pochodzeniu nazwy. Simons i Meyers z kolei sugerowali, że może ona pochodzić od słów heh heh. W języku malgaskim oznacza to „nie wiem”. Miał to być sposób na unikanie wymawiania nazwy zwierzęcia uznawanego za magiczne i budzące lęk.
Taksonomia palczaka madagarskiego
Gatunek aj-aja został po raz pierwszy opisany naukowo w 1788 roku przez niemieckiego przyrodnika Johanna Friedricha Gmelina. Nadał on mu nazwę Sciurus madagascariensis – błędnie klasyfikując go wśród wiewiórek. Opierał się na wcześniejszym opisie i ilustracji „Le Aye-aye” autorstwa Pierre’a Sonnerata z 1782 roku. W oryginalnym opisie jako miejsce występowania wskazano południowo-zachodni Madagaskar (łac. Habitat in occidentali parte insulae Madagascar).
Współczesne badania wykazały, że populacje palczaków ze wschodniej i północno-zachodniej części wyspy wyraźnie różnią się rozmiarami. Osobniki ze wschodu są zazwyczaj większe. Mimo to, autorzy renomowanego opracowania Illustrated Checklist of the Mammals of the World klasyfikują ten takson jako gatunek monotypowy. Nie wyróżniają podgatunków.
Morfologia
Dorosły aj-aj osiąga długość około 60 centymetrów. Puszysty ogon jest dłuższy niż tułów. Przeciętna długość ciała wynosi od 36 do 43 cm, a ogona – od 56 do 61 cm. Zwierzę waży zwykle około 2 kilogramów. Młode osobniki mają srebrzyste futro z przodu i charakterystyczny pasek biegnący wzdłuż grzbietu. W miarę dojrzewania ich ciało pokrywa się gęstą sierścią w odcieniach żółci i brązu, często zakończoną białymi końcówkami na głowie i grzbiecie.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech palczaka są jego palce, a zwłaszcza trzeci – wyjątkowo cienki i zakończony zakrzywionym pazurem. Umożliwia on precyzyjne wydobywanie larw i owadów spod kory drzew. Palec ten wyróżnia się w całym świecie zwierząt. Ma staw kulisty, co zapewnia dużą ruchomość. Poza tym potrafi… sięgnąć gardła przez nozdrze. Aj-aj znany jest z mukofagii, czyli wydobywania i zjadania śluzu z nosa. Co więcej, zwierzę to wykształciło swoisty szósty palec – tzw. pseudokciuk. Pomaga on mu lepiej chwytać przedmioty i wspinać się.
Znakomicie rozwinięty słuch wspierany jest przez skomplikowaną geometrię grzbietów na wewnętrznej stronie uszu. Struktury te, przypominające działanie soczewki Fresnela, wzmacniają zarówno dźwięki własnego opukiwania drewna, jak i wszelkie odgłosy wydawane przez ukryte wewnątrz ofiary. Podobne rozwiązania akustyczne spotykane są u różnych niespokrewnionych gatunków – od galago, przez fenki, po małe lemury myszate.
U samic sutki znajdują się w okolicy pachwin. Samce mają narządy płciowe przypominające te u psowatych – z dużą prostatą i wydłużonym prąciem kostnym.
Zachowanie i cykl życiowy
Aj-aj prowadzi nocny i nadrzewny tryb życia. Większość czasu spędza wysoko w koronach drzew. To tam śpi, poluje, przemieszcza się i kopuluje. Gęstwina liści zapewnia mu ochronę i dyskrecję. W ciągu dnia ukrywa się w kulistych gniazdach budowanych z liści, gałęzi i pnączy w rozwidleniach konarów. Dopiero po zmroku wyrusza na poszukiwanie pożywienia. Rzadko schodzi na ziemię.
To gatunek samotniczy. Każdy osobnik oznacza swoje rozległe terytorium. Samice zajmują mniejsze obszary, często nachodzące na terytoria kilku samców. Samce z kolei wykazują dużą tolerancję wobec siebie. Potrafią dzielić teren, a nawet korzystać z tych samych gniazd (choć nie jednocześnie), dopóki nie pojawi się w okolicy gotowa do rozrodu samica.
Rozród nie jest ściśle sezonowy. Odbywa się przez cały rok. Samice zaczynają się rozmnażać w wieku trzech–czterech lat. Między kolejnymi porodami mijają zazwyczaj dwa lat. W okresie opieki nad młodymi samica zyskuje przewagę nad samcami. Zapewne pozwala jej to skuteczniej zdobywać pożywienie. Nowo narodzone młode przez dwa miesiące pozostaje w gnieździe. Dopiero po siedmiu miesiącach zaczynają poruszać się po koronach drzew z taką samą wprawą jak dorosłe osobniki.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Owca domowa
- Ostronos atlantycki – ostronos pacyficzny – rekin ostronosy – ostronos
- Ile żyją biedronki oraz inne ciekawostki
- Wróbel a mazurek – jaka jest pomiędzy nimi różnica?
- Jakie jest najwyższe drzewo na świecie?
Źródło:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Aye-aye [dostęp: 31.08.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: nomis-simon. Licencja: CC BY 2.0.
