Widliszek (Anopheles) został opisany po raz pierwszy w 1818 roku przez niemieckiego entomologa J. W. Meigena. To właśnie wśród tych owadów znajdują się główni wektorzy zarodźca (Plasmodium) – pierwotniaka wywołującego malarię u ptaków, gadów i ssaków, w tym ludzi. Najbardziej znanym gatunkiem przenoszącym Plasmodium falciparum jest Anopheles gambiae. Żaden inny rodzaj komarów nie bierze udziału w transmisji ludzkiej postaci tej choroby.
Rozwój widliszek przebiega w środowisku wodnym. Larwy nie posiadają syfonu oddechowego. Unoszą się równolegle do tafli wody, z której pobierają zarówno tlen, jak i pokarm. Dorosłe osobniki wykluwają się z powierzchni wody. Żywią się nektarem, a samice dodatkowo krwią. Umożliwia im to przenoszenie pasożytów pomiędzy żywicielami. W przeciwieństwie do komarów z rodzaju Culex, dorosłe Anopheles podczas żerowania przyjmują charakterystyczną, pochyloną postawę – głową w dół.
Komary te występują niemal na całym świecie. Spotkać je można od strefy tropikalnej i subtropikalnej po niektóre rejony klimatu umiarkowanego. W warunkach wysokich temperatur i suszy, np. w regionie Sahelu, mogą przechodzić w stan estywacji – formę letniego spoczynku. W ten sposób są w stanie przetrwać niekorzystne warunki środowiskowe.
Taksonomia
Nazwę rodzaju Anopheles wprowadził w 1818 roku niemiecki entomolog Johann Wilhelm Meigen. Opisał dwa gatunki: A. bifurcatus oraz gatunek typowy Anopheles maculipennis. Nazwę tłumaczył jako beschwerlich, czyli „uciążliwy”. Etymologicznie pochodzi ona jednak od greckiego słowa ἀνωφελής (anōphelḗs). Oznacza „bezużyteczny” lub „nieprzynoszący korzyści”.
Znaczący postęp w klasyfikacji tego rodzaju nastąpił w 1901 roku za sprawą angielskiego entomologa Fredericka Vincenta Theobalda. W swojej pięciotomowej monografii poświęconej komarom (Culicidae) opisał aż 39 gatunków Anopheles. Jego praca opierała się na okazach przysłanych do British Museum (Natural History) z całego świata – na polecenie Josepha Chamberlaina, ówczesnego ministra ds. kolonii.
Rodzaj Anopheles należy do podrodziny Anophelinae. Obejmujące jeszcze dwa inne rodzaje: Bironella (ograniczony do Australii) oraz Chagasia (występujący wyłącznie w neotropikach). Taksonomia grupy wciąż nie jest ostatecznie uregulowana. Gatunki klasyfikuje się głównie na podstawie cech morfologicznych – plamek na skrzydłach, budowy głowy, larw i poczwarek, struktury chromosomów, a w ostatnich latach także analizy sekwencji DNA. W systematyce zaproponowanej przez Harbacha i Kitchinga w 2016 roku wykazano, że trzy gatunki Bironella (B. confusa, B. gracilis i B. hollandi) są bliżej spokrewnione z Anopheles kyondawensis niż z pozostałymi przedstawicielami swojego rodzaju. Badania filogenetyczne sugerują również, że Anopheles implexus znacząco odbiega od wspólnego przodka pozostałych widliszek.
Cykl życiowy widliszek
Widliszki przechodzą cztery stadia rozwojowe: jajo, larwa, poczwarka i postać dorosła. Trzy pierwsze etapy przebiegają w środowisku wodnym. Trwają od 5 do 14 dni – w zależności od gatunku oraz temperatury otoczenia. Dorosłe samice staje się wektorami malarii. Przenoszą pasożyty z rodzaju Plasmodium na kolejne ofiary. W warunkach laboratoryjnych mogą przeżyć nawet miesiąc, w naturze większość z nich nie dożywa dwóch tygodni.
Jaja
Dorosłe samice Anopheles składają jednorazowo od 50 do 200 jaj. Są one niezwykle drobne. Mają zaledwie około 0,5 mm długości i 0,2 mm szerokości. W odróżnieniu od wielu innych gatunków komarów, jaja widliszek składane są pojedynczo, bezpośrednio na powierzchnię wody. Ich cechą charakterystyczną są boczne pęcherzyki powietrzne, które umożliwiają im unoszenie się. Jaja nie są odporne na wysychanie. Zwykle wylęgają się po 2–3 dniach. W chłodniejszym klimacie proces ten może potrwać nawet do dwóch–trzech tygodni.
Larwy
Larwy komarów Anopheles mają dobrze wykształconą głowę z aparatami gębowymi w postaci szczoteczek. Służą one do filtrowania pokarmu. Charakteryzują się także dużym tułowiem i dziewięcioczłonowym odwłokiem. Nie posiadają odnóży. W przeciwieństwie do larw innych komarów – np. z rodzaju Culex – nie mają syfonu oddechowego i dlatego unoszą się równolegle do powierzchni wody. Oddychają przez przetchlinki zlokalizowane na ósmym segmencie odwłoka. Większość czasu spędzają przy powierzchni. Odżywiają się glonami, bakteriami i mikroorganizmami. Zanurzają się tylko wtedy, gdy zostaną zaniepokojone.
Larwy rozwijają się w czterech stadiach, tzw. instarach, pomiędzy którymi przechodzą linienie – zrzucają zewnętrzny oskórek, by umożliwić dalszy wzrost. Można je spotkać w bardzo zróżnicowanych środowiskach – od czystych wód słodkich po słone rozlewiska, bagna namorzynowe, pola ryżowe, rowy porośnięte trawą, obrzeża rzek i strumieni oraz tymczasowe kałuże deszczowe. Wiele gatunków preferuje miejsca z roślinnością, inne odwrotnie – unikają jej. Część rozwija się w otwartych, nasłonecznionych zbiornikach, inne tylko w cienistych zakątkach lasów. Nieliczne gatunki składają jaja w dziuplach drzew lub w kątach liści niektórych roślin.
Poczwarki
Poczwarka komara ma charakterystyczny kształt przecinka. Głowa i tułów zlewają się w jedną strukturę, a odwłok zakrzywia się pod spodem. Podobnie jak larwy, poczwarki muszą regularnie wynurzać się, aby oddychać. Służy im do tego para specjalnych struktur – tzw. trąbek oddechowych. Po kilku dniach stadium poczwarkowego dochodzi do przeobrażenia. Grzbietowa część tułowia pęka, a z wnętrza wydostaje się dorosły komar.
Dorosłe osobniki
Dorosłe komary Anopheles, podobnie jak wszystkie gatunki z tej rodziny, mają smukłe ciało zbudowane z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka. Głowa odpowiada za odbieranie bodźców i pobieranie pokarmu. Znajdują się na niej oczy oraz para długich, wieloczłonowych czułków. Umożliwiają one wykrywanie zapachów gospodarzy oraz miejsc odpowiednich do składania jaj. Samice zakażone pasożytem Plasmodium są znacznie bardziej wrażliwe na zapach ludzkiego oddechu i ciała niż osobniki niezakażone.
Na przodzie głowy znajduje się wydłużony, wystający ryjek, którym komary pobierają płyny, oraz para głaszczek szczękowych, wyposażonych w receptory dwutlenku węgla – kluczowego sygnału naprowadzającego na potencjalnego żywiciela. Tułów odpowiada za ruch. Przyczepione są do niego trzy pary nóg oraz para skrzydeł. Odwłok odpowiada za trawienie i rozwój jaj.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Anopheles [dostęp: 05.06.2025]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Jim Gathany. Domena Publiczna.
