Pareczniki (Centipedes) to gromada stawonogów, należących do podtypu wijów.
Mają wydłużone, segmentowane ciało, a każdy z nich posiada jedną parę nóg.
Wszystkie są jadowite i mogą boleśnie kąsać. Są mięsożerne. Występują na całym świecie, od tropikalnych lasów po pustynne tereny.
Budowa
Pareczniki mają spłaszczoną lub zaokrągloną głowę z czułkami. Posiadają również parę długich żuwaczek oraz dwie pary szczęk, z czego pierwsza para tworzy dolną wargę i posiada krótkie nogogłaszczki.
Pierwsza para odnóży stonogi rozciąga się do przodu, nad otworem gębowym, i jest zakończona ostrymi pazurami z gruczołami jadowymi, które pozwalają im zabijać lub unieruchamiać ofiary.
Osiągają długość od kilku milimetrów do nawet 30 centymetrów długości, w zależności od gatunku. Wiele pareczników nie ma oczu, a te, które je posiadają, są zdolne do rozróżniania światła od ciemności. U niektórych gatunków pierwsza para nóg pełni funkcję narządów zmysłowych, podobnych do czułków. U niektórych pareczników występuje także organ Tömösváry’ego, który może odbierać wibracje.
Budowa ciała
Ciało parecznika składa się z przynajmniej piętnastu segmentów. Większość z nich wyposażona jest w jedną parę odnóży, a każda kolejna jest nieco dłuższa od poprzedniej, co zapobiega nakładaniu się ich i zmniejsza ryzyko splątania lub potknięcia. Ostatnia para może być nawet dwa razy dłuższa niż pierwsza. Na końcu ciała znajduje się telson oraz otwory narządów rozrodczych.
Ostatnia para odnóży nie służy do poruszania się. Mogą być one wydłużone i cienkie, pogrubione albo mieć formę przypominającą szczypce. Ze względu na częstszą obecność gruczołowych porów w tych nogach, przypuszcza się, że pełnią funkcję zmysłową. Używają tych nóg do chwytania zdobyczy, a także do obrony przed drapieżnikami lub zawieszania się na przedmiotach, np. gałęziach, używając odnóży jak szczypiec.
Ich układ pokarmowy ma postać prostego przewodu, do którego przylegają gruczoły trawienne połączone z aparatem gębowym. Wydalanie odbywa się przez jedną parę cewek Malpighiego. Pareczniki oddychają za pomocą przetchlinek na każdym segmencie ciała.
Cykl życia
Rozmnażanie odbywa się bez kopulacji. Samiec składa spermatofor, który samica pobiera.
W strefach umiarkowanych składanie jaj ma miejsce wiosną i latem. Samice często opiekują się jajami i młodymi, otaczając je swoim ciałem.
Pareczniki żyją dłużej niż owady; mogą żyć 5–10 lat, w zależności od gatunku.
Rozwój
Pareczniki rozwijają swoje odnóża na różnych etapach życia, co oznacza, że wraz z każdą z wylinek pojawiają się nowe segmenty i pary odnóży. Po osiągnięciu pełnej liczby nóg, w kolejnych stadiach, rozwijają się gonopody, pory czuciowe, więcej segmentów ciała i oczy.
Dieta
Pareczniki to przede wszystkim drapieżniki, potrafią polować na różnorodne gatunki ofiar. Do ich typowych zdobyczy należą dżdżownice, larwy muchówek, skoczogonki oraz inne wije.
Rośliny stanowią niewielką część ich diety, chociaż w warunkach laboratoryjnych – w sytuacji braku pokarmu – mogą spożywać rośliny.
Niektóre gatunki polują na większe zdobycze, w tym duże bezkręgowce i kręgowce, które mogą przewyższać je rozmiarem.
Zagrożenia
Na pareczniki polują większe zwierzęta, takie jak mangusty, myszy, płazy ogoniaste (salamandry), chrząszcze oraz niektóre węże. Stanowią one ważny element diety wielu gatunków, a dla niektórych zwierząt są głównym źródłem pożywienia.
Mechanizmy obronne
Niektóre pareczniki wytwarzają lepkie, toksyczne substancje, które pomagają im bronić się przed drapieżnikami. Wydzieliny te odstraszają napastników lub unieruchamiają ich. Wydzieliny niektórych pareczników zawierają cyjanowodór.
Scolopendra polymorpha, wyróżnia się czerwoną głową i ogonem oraz pomarańczowym ciałem. Jaskrawe ubarwienie może więc pełnić funkcję ostrzegawczą, sygnalizując toksyczność. Wiele z pareczników w sytuacji zagrożenia podnosi i rozkłada swoje końcowe odnóża, ukazując kolce.
Siedlisko i zachowanie
Nie posiadają woskowej powłoki, która chroniłaby je przed nadmierną utratą wody, co sprawia, że są podatne na wysychanie. W związku z tym, preferują wilgotne środowiska i najczęściej są aktywne nocą, by zminimalizować ryzyko odwodnienia.
Zamieszkują różnorodne siedliska, takie jak gleba i ściółka leśna, można je też spotkać w tropikalnych lasach deszczowych, na pustyniach oraz w jaskiniach. Niektóre gatunki przystosowały się do życia w środowiskach przybrzeżnych, gdzie żywią się wąsonogami.
Gatunki zagrożone
Według Czerwonej księgi gatunków zagrożonych jeden gatunek parecznika jest uznawany za narażony, sześć jest zagrożonych, a trzy znajdują się w stanie krytycznego zagrożenia wyginięciem. Na przykład parecznik występujący na dwóch z Wysp Mauritiusu, Scolopendra abnormis, jest gatunkiem narażonym na wyginięcie.
Relacje z ludźmi
W Chinach niektóre duże pareczniki są spożywane, najczęściej w postaci szaszłyków. W niektórych przypadkach duże osobniki są zanurzane w alkoholu, w celu wytworzenia wódki z wijami.
Zagrożenie
Niektóre gatunki stonóg mogą stanowić zagrożenie dla ludzi z powodu swojego ukąszenia. Chociaż ukąszenie dorosłej osoby jest zazwyczaj bardzo bolesne, często wywołuje silne opuchnięcie, dreszcze, gorączkę i osłabienie, to jednak rzadko prowadzi do śmierci. Ugryzienie może być jednak groźne dla małych dzieci oraz osób uczulonych na jad pszczół, ponieważ ukąszenie większego parecznika może wywołać wstrząs anafilaktyczny.
Mniejsze pareczniki zazwyczaj nie są w stanie przebić ludzkiej skóry.
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Centipede [dostęp: 24.09.2024].
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: Sam Fraser-Smith. Licencja: CC BY 2.0.
