JHWH czyli Jahwe – Bóg ponad wszystkich innych bogów

Bóg w Biblii nosi imię Jahwe (lub JHWH). Kim On jest i czym się różni od wszystkich innych bogów, że jest godny wszelkiej czci?

Bóg Jahwe (JHWH) to Bóg, który jest czczony w judaizmie i chrześcijaństwie (i poniekąd w islamie, gdzie nosi imię Allah). Obie te religie wyobrażają Go sobie nieco inaczej. Dla żydów jest On jednoosobowym Bóstwem, natomiast dla większości chrześcijan stanowi On Trójcę złożoną z Boga Ojca, Syna Bożego (Jezusa Chrystusa) i Ducha Świętego. Ale obie religie są zgodne, że jest to ten sam Bóg, co Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba, a także Bóg Mojżesza czy Dawida. Krótko mówiąc, że jest to jedyny Stwórca całego Wszechświata i jedyny Odkupiciel ludzi.

Tyle przynajmniej mówi tradycja judeochrześcijańska i Pismo Święte. Według tych źródeł Bóg JHWH (Jahwe lub archaicznie Jehowa¹) to ten sam Bóg, co El lub Elohim² (hebr. dosł. Bóg lub Bogowie w rozumieniu pluralis maiestatis³). Pod górą Synaj nadał On Izraelowi Prawo, ale Izrael często odchodził od Niego ku bałwochwalstwu i politeizmowi. Dopiero po powrocie z niewoli babilońskiej Żydzi zaczęli się trzymać kultu Boga Jahwe na poważnie (tzw. judaizm Drugiej Świątyni).

Tymczasem według współczesnych uczonych szkoły historyczno-krytycznej Bóg Jahwe to pierwotnie tylko jeden z bogów kananejskich obok bogów El, Asztarte czy Baal. Twierdzi się, że Izraelici byli pierwotnie politeistami tak jak ich sąsiedzi. Ale w drodze wydarzeń historycznych i ewolucji religii Izraelici zaczęli wyznawać henoteizm⁴ (tzw. jahwizm). Ostatecznie po niewoli babilońskiej Żydzi przyjęli Jahwe jako jedynego Boga, który istnieje⁵.

Mamy zatem dwie wersje wydarzeń: biblijną i historyczno-krytyczną (ewolucyjną). Która z tych wersji jest bardziej prawdopodobna? Spróbujmy przyjrzeć się temu, czym faktycznie różni się Bóg Jahwe od wszystkich bogów politeistycznych. To nam pozwoli ocenić, czy monoteizm judeochrześcijański faktycznie wywodzi się z politeizmu kananejskiego, czy niekoniecznie. Na początek jednak przypatrzmy się imieniu Jahwe.

Imię JHWH (Jahwe)

Wyżej już napisano, że biblijne wyrazy El⁶ lub Elohim⁷ oznaczają po prostu Bóg lub Bogowie. Jednak ponieważ alfabet hebrajski nie zawiera dużych liter, to wyrazy te mogą oznaczać także wszelkich innych bogów. Wiele zależy od tego, w jakim kontekście są one stosowane i jakie określenia są im przypisane⁸. Same te wyrazy są też etymologicznie spokrewnione z arabskimi wyrazami ilah (jakiegokolwiek bóg) i Allah (Bóg jedyny w islamie).

Natomiast JHWH⁹, tzw. tetragram, to określenie często uważane za imię właściwe Boga. Sam tetragram składa się z czterech liter: jod (י), he (ה), waw (ו) i he (ה). Jego wymowa jest przedmiotem dyskusji, choć obecny konsensus jest taki, że jest to Jahwe. Pierwszy raz pojawia się w Księdze Rodzaju 2,4 (razem z Elohim). Istnieją jednak spory dotyczące dokładnej etymologii imienia Bożego. Według jednych jest to odmiana qal czasownika hāwā^h10, co oznacza być, istnieć lub stawać się. Tymczasem według innych jest to odmiana hifil czasownika hājā^h11, który wtedy oznacza sprawiać byt lub istnienie¹². Tak czy inaczej ten drugi czasownik w formie ehje oznacza po prostu jestem. Stąd Bóg tłumaczy Swoje imię Mojżeszowi tak, jak to czytamy w Księdze Rodzaju:

Mojżesz zaś rzekł Bogu: Oto pójdę do Izraelitów i powiem im: Bóg ojców naszych posłał mnie do was. Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, cóż im mam powiedzieć? Odpowiedział Bóg Mojżeszowi: JESTEM, KTÓRY JESTEM [dosł. ehje aszer ehje]. I dodał: Tak powiesz synom Izraela: JESTEM [dosł. ehje] posłał mnie do was. Mówił dalej Bóg do Mojżesza: Tak powiesz Izraelitom: PAN [dosł. JHWH, Jahwe], Bóg ojców waszych, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba posłał mnie do was. To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia¹³.

Ponadto istnieją również inne określenia na Boga, takie jak El Szaddaj (Bóg Wszechmogący) czy Adonaj (mój Pan). Jednak dla celów niniejszego artykułu wystarczy powyższa analiza.

Różnice między Bogiem JHWH (Jahwe) a innymi bogami

Co zatem odróżnia Boga JHWH (Jahwe) od wszystkich innych bogów religii politeistycznych? Przyjrzyjmy się cechom tych bogów oraz cechom biblijnego Boga.

Zakaz bałwochwalstwa

Historia religii świata zna tylko dwóch bogów, którzy otwarcie zakazali sporządzania wszelkich wizerunków w celach kultowych. Jednym z nich jest Bóg JHWH, a drugim jest zaratusztriański bóg Ahura Mazda lub Ormuzd¹⁴. Badacze powszechnie uważają, że Izraelici zapożyczyli szereg koncepcji z zaratusztrianizmu, w tym ścisły monoteizm. Jednak nie da się tego obronić i dotyczy to także zakazu bałwochwalstwa. W całym Starym Testamencie, włącznie z tekstami napisanymi przed niewolą babilońską, przewija się motyw walki z wszelkimi wizerunkami, świątynkami, posągami czy bałwanami – niezależnie od tego, czy zostały one sporządzone na cześć innych bóstw, czy na cześć samego Jahwe. A przykładami królów, którzy oczyszczali Ziemię Świętą ze świątynek i bałwanów byli Hiskiasz¹⁵ i Jozjasz¹⁶.

Wszystkie bałwany i bożki starożytnych ludów Bliskiego Wschodu, włącznie z kananejskimi, były uważane przez swoich twórców i czcicieli za żywe. Nie oznaczało to, że każdy posąg był bogiem sam w sobie. Wierzono raczej, że dany bóg duchowo zamieszkiwał wszystkie bałwany jemu poświęcone, które przez to stawały się żywe¹⁷. Miały miejsce specjalne ceremonie kultowe, w tym ceremonia poświęcenia bałwana. Starożytni wierzyli, że bałwany widzą, słyszą, mówią i śpią. Niektórzy mieszkańcy Mezopotamii nawet tworzyli posążki samych siebie, aby stawiać je przed bałwanami. Sądzili, że dzięki temu bożek będzie myślał, że owa osoba modli się do niego bez przerwy¹⁸.

A zatem pogańscy bogowie najwyraźniej nie są wszechwiedzący. Co innego Bóg Jahwe! Żydzi i chrześcijanie wierzą, że jest On wszechwiedzący, przez co nie da się Go w żaden sposób oszukać.

Tylko jedna jedyna świątynia dla Boga JHWH

Ponadto w przeciwieństwie także do Ahura Mazdy Bóg Jahwe nie pozwolił na budowę więcej niż jednej świątyni na Swoją cześć. Irańscy zaratusztrianie zbudowali bardzo dużo świątyń ognia, z których część zachowała się do dzisiaj, a kilka jest nawet użytkowanych¹⁹. Tymczasem jedyną świątynią, jaką uznawał Bóg Jahwe, była świątynia jerozolimska powstała na bazie wcześniejszego przybytku mojżeszowego. Miała ona dokładnie określone wymiary, układ pomieszczeń (Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze) i całe wyposażenie, np. siedmioramienny świecznik. Najważniejszym przedmiotem tej świątyni była Arka Przymierza w Miejscu Najświętszym, do którego arcykapłan wchodził tylko raz w roku podczas Jom Kippur (Dnia Pojednania).

Oczywiście warto nadmienić, że Izraelici pobudowali kilka innych świątyń, m.in. w Betel i Dan, gdzie ustawiono złote cielce²⁰. Nigdy jednak nie zbudowali świątyni podobnej do jerozolimskiej. Co więcej, w V wieku p.n.e. kapłani jerozolimscy byli przeciwni odbudowie świątyni żydowskiej na egipskiej Elefantynie nad Nilem. Zgodzili się tylko pod warunkiem, że nie będą w niej składane ofiary ze zwierząt²¹. A zatem świątynia w Jerozolimie nie miała być jedynie najważniejszą świątynią Izraela – miała raczej być jedyną świątynią Izraela.

A skoro mowa o ofiarach ze zwierząt, to zaratusztrianie nigdy nie mieli obwarowań co do miejsca, gdzie mają to czynić. W starożytności ofiary krwawe stanowiły powszechną praktykę mającą na celu społeczność z danym bóstwem, nie wspominając o konsumpcji poświęconego bóstwu mięsa. Nie inaczej było w przypadku Izraelitów. Składali oni ofiary ze zwierząt w przybytku mojżeszowym i później w świątyni jerozolimskiej na cześć Boga Jahwe. Różnica polegała na tym, że Izraelici mogli składać takie ofiary wyłącznie w jednej świątyni, czyli tej w Jerozolimie²². Ani zaratusztrianie, ani żaden inny starożytny naród czy religia nie mieli takiego nakazu.

Pogańscy bogowie potrzebują jeść

Bóg Jahwe nie jest również kimś, kto polega na ludziach, aby było Mu lżej. Według mitologii mezopotamskiej pogańskie posążki nie tylko widzą lub słyszą, ale muszą również jeść. Po to zresztą bogowie mieli stworzyć ludzi, to jest aby zaspokajali ich własne potrzeby. Oto dzienne menu dla boga Anu w świątyni sumeryjskiego miasta Uruk: 12 naczyń wina, 2 naczynia mleka, 108 naczyń piwa, 243 bochenki chleba, 29 buszli daktyli, 21 baranów, 2 byki, 1 wół, 8 jagniąt, 60 ptaków, 3 żurawie, 7 kaczek, 4 dziki, 3 jaja strusie, 3 jaja kacze²³.

Podobne przykłady bóstw, które potrzebują jedzenia, możemy znaleźć w innych mitach. Pierwsze co przychodzi na myśl, to greccy bogowie, którzy aby pozostawać nieśmiertelni, muszą spożywać ambrozję (pokarm) i nektar (napój). W mitologii hinduskiej podobną rolę pełni napój o nazwie amryta. Bóstwa mogą też spożywać inne produkty.

Bóg JHWH nigdy nie miał takich potrzeb. Istniało co prawda kilka świąt, podczas których składano wiele zwierząt w ofierze. Były także inne ofiary: całopalna, za grzech, za przewinienie, z pokarmów i pojednania²⁴. Dotyczyły one zarówno zwierząt, jak i innych pokarmów i napojów. Jednak codzienną stałą ofiarą były tylko dwa baranki, rano i wieczorem²⁵. A wszystkie te ofiary wskazywały na przyjście Mesjasza, który sam poniesie śmierć jako Baranek Boży za grzech ludzkości²⁶. Nie były one wykonywane po to, aby nakarmić Boga.

Bóg, który nie da się kontrolować

Ponadto w starożytności uważało się, że gdy dany bałwan znajdzie się w rękach wrogów w wyniku bitwy czy udanego oblężenia, to od teraz to wróg kontroluje owo bóstwo²⁷. Ale nie tak było z Bogiem JHWH. W I Księdze Samuela w rozdziałach 4. i 5. mamy historię o tym, jak Arka Przymierza znalazła się w rękach Filistyńczyków. Co ciekawe, wtedy Izraelici uwierzyli, że chwała Boża ich opuściła. Jednak gdy Filistyńczycy miasta Aszdod postawili Arkę w świątyni Dagona obok posągu ich boga, zaczęło się dziać coś dziwnego. Następnego dnia ludzie zobaczyli, że posąg Dagona leży twarzą do dołu przed Arką. Filistyńczycy postawili posąg na miejsce. Ale kolejnego dnia zobaczyli, że posąg znów leży przed Arką, tym razem z odciętą głową i dłońmi.

Oprócz tego Bóg zaczął zsyłać im zniszczenia i choroby. Mieszkańcy Aszdodu naradzili się, aby przenieść Arkę do miasta Gat. Ale choroby powtórzyły się również tam. Następnie została wysłana do Ekronu, ale i tam ludzie się pochorowali. Ostatecznie zdecydowano się odesłać Arkę Przymierza Izraelitom²⁸.

Historia starożytna prawdopodobnie nie zna innego przypadku, kiedy bóg jednego narodu w taki sposób demonstruje swoją wyższość nad bogiem innego narodu, zwłaszcza jeśli chodzi o kwestię posągu. Uczynił to tylko Bóg JHWH (Jahwe).

Moralny charakter Boga JHWH

Wreszcie popatrzmy na charakter bogów politeistycznych z różnych stron świata. Na przykład bogowie greccy są pełni pożądliwości i zawiści, do tego stopnia, że nawet zjadali siebie nawzajem. Grecka mitologia mówi, że Uranos i Gaja zrodzili tytanów, w tym Okeanosa. Jednak Uranos strącił ich do Tartaru, choć nie wszystkich. Gai się to nie podobało, dlatego namówiła najmłodszego tytana, Kronosa, który był na wolności, aby ten okaleczył ojca. Wtedy też z krwi Uranosa wyłoniły się Erynie, trzy boginie zemsty o wężowych włosach.

Zwycięski Kronos, który poślubił Reję, był jednak bardzo okrutny i pamiętając klątwę ojca, połykał każde dziecko Rei, które się narodziło. Raz Reja zeszła na ziemię, aby uchronić swoje nowonarodzone dziecko, którego nazwała Zeus. Gdy ten dorósł, polecił matce otruć Kronosa. Otruty bóg wyrzucił z ust rodzeństwo Zeusa, w tym Hadesa, Posejdona czy Demeter. Wojna między Kronosem a Zeusem trwała dziesięć lat, zanim ten drugi zwyciężył i ustanowił górę Olimp jako stolicę panteonu bogów²⁹.

Można by naprawdę wiele opowiadać na temat bóstw greckich, mitologia Greków jest wręcz przebogata i najlepiej poznana. Podobne intrygi między bogami, a także między nimi a ludźmi na ziemi, dostrzegamy również w każdej innej mitologii politeistycznej. Chodzi oczywiście o mity Mezopotamii, Egiptu, Indii, Germanów, Celtów i wielu innych ludów. Bogowie zachowują się w nich po prostu jak ludzie z supermocami. Walczą ze sobą, oszukują się nawzajem, zakochują się w sobie, a potem zabijają swoich rywali. Niektórzy nawet robią psikusy, jak bóg Loki, w którego wierzyli Skandynawowie. Nie mówiąc już, że starożytne mity brzmią po prostu skrajnie i niewiarygodnie fantastycznie.

Na tym tle Bóg JHWH (Jahwe), jako jedyny Bóg Izraelitów, wypada naprawdę wiarygodnie i uczciwie. Nie miewa żadnych dziwnych kaprysów, nie mści się na stworzonych ludziach za byle co. Jeżeli pozbawia kogokolwiek życia, a zwłaszcza wielu ludzi naraz, to nie ma w tym celów egoistycznych, ale cel wyższy, aby ratować Ziemię i ludzkość³⁰. Sam też ustanowił Prawo w postaci Dziesięciorga Przykazań, które człowiek powinien przestrzegać, aby mieć szczęśliwe życie³¹. Czasem testuje człowieka, aby nauczyć go czegoś ważnego³². Jest to zatem Bóg, który podejmuje się aktywnej interakcji ze swoim stworzeniem dla jego dobra.

Miłość Boga JHWH a miłość bogów pogańskich

Bóg JHWH wie jednak, że człowiek nie jest w stanie przestrzegać wszystkich przykazań o własnych siłach. Wie również, że życie w winie za grzech oznaczałoby dla człowieka wieczną śmierć. Dlatego z miłości do niego posłał On swego Syna, Jezusa Chrystusa, który także nosi imię JHWH³³ (i dlatego nazywany jest Panem³⁴), aby to On w ciele ludzkim poniósł śmierć za błądzącego człowieka. Żadna mitologia politeistyczna nie posiada podobnego do Jahwe boga, który dokonałby tak ogromnego poświęcenia dla człowieka.

Bogowie mitologiczni, jeżeli już poświęcają się komuś, to tylko innym bogom, np. z miłości i zazdrości do nich. Bóg JHWH, także w Osobie Jezusa Chrystusa, jest jedynym, który poświęcił swoje życie dla stworzonego przez siebie człowieka. W tym celu Chrystus zmarł na Krzyżu Golgoty. I On nadal w pełni poświęca się dla człowieka, wstawiając się u Boga Ojca za nim. Wreszcie obiecał nawet, że powróci na Ziemię, aby dokonać powszechnego zmartwychwstania umarłych i przemienienia żywych ludzi, którzy są Mu wierni³⁵. Żaden politeistyczny bóg nigdy nie złożył takiej obietnicy.

JHWH – podsumowanie

Widzimy zatem, że postać Boga JHWH (Jahwe) jest zupełnie inna niż postacie bóstw politeistycznych. Cechy te sprawiają, że jest On naprawdę Bogiem ponad wszystkich innych bogów. Dlatego trudno poważnie traktować szkołę historyczno-krytyczną, która próbuje wywieść Boga JHWH od jakiegoś lokalnego bóstwa kananejskiego. Pismo Święte jest pod tym względem najbardziej wiarygodnym źródłem.

Polecamy również następujące artykuły:

• Skąd pochodzi Bóg?
• Religia pierwotna – animizm czy monoteizm?
• Monoteizm abrahamowy – ewenement w historii religii
• Jezus Chrystus a założyciele innych religii

Przypisy

1. Ciekawostka: imię w archaicznej, pochodzącej od Williama Tyndale’a i najprawdopodobniej błędnej formie Jehowa zaadaptowali na swoje potrzeby Świadkowie Jehowy.
2. Ciekawostka: mormoni twierdzą, że Bóg Ojciec to Elohim, natomiast Syn Boży to Jahwe lub Jehowa. Mają to być ich imiona właściwe nadane im, kiedy byli jeszcze ludźmi na innej planecie.
3. Tzw. liczba mnoga majestatu, która ma na celu podkreślić czyjąś wielką godność.
4. Forma teizmu, gdzie istnieje jeden najwyższy Bóg, ale inni bogowie również są czczeni.
5. D. Kohanski, How Yahweh of the Israelites Became God of All, The Bart Ehrman Blog, 26.10.2021, https://ehrmanblog.org/how-yahweh-of-the-israelites-became-god-of-all-guest-post-by-dan-kohanski/ [dostęp: 01.04.2025].
6. Wyraz אֵל (kod Stronga: H410).
7. Wyraz אֱלֹהִים (H430).
8. Zob. np. Księga Wyjścia 20,3; 34,14; Księga Rodzaju 35,4.
9. Wyraz יְהֹוָה (H3068), również w wariancie יְהֹוִה (H3069).
10. Wyraz הָוָה (H1933).
11. Wyraz הָיָה (H1961).
12. Zob. STRONGS H3068, יהוה, punkt 2, w: Brown-Driver-Briggs Lexicon, https://www.blueletterbible.org/lexicon/h3068/kjv/wlc/0-1/ [dostęp: 12.03.2025].
13. Księga Wyjścia 3,13-15.
14. P. Mistry, Why idol-worship is wrong in our religion, World of Traditional Zoroastrianism, http://parsizoroastrianism.com/Tenets/noidols33.html [dostęp: 01.04.2025].
15. II Księga Królewska 18,4.
16. II Księga Królewska 23,4-15.
17. Idolatry, Encyclopaedia Judaica, The Gale Group, 2007, https://www.jewishvirtuallibrary.org/idolatry [dostęp: 01.04.2025]; por. Księga Apokalipsy 13,15.
18. C. Russell-Cole, How YHWH is Unique: Differences Between Him and Mesopotamian Gods, Faith Writers, 06.12.2016, https://articles.faithwriters.com/reprint-article-details.php?article=34921 [dostęp: 01.04.2025].
19. Listę istniejących zaratusztriańskich świątyń ognia można znaleźć m.in. tu: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_fire_temples_in_Iran [dostęp: 01.04.2025].
20. I Księga Królewska 12,28-30.
21. B. Koziróg, Asuan i Elefantyna – odkrycia w Egipcie potwierdzają Biblię, Ewolucja Myślenia, 28.05.2024, https://ewolucjamyslenia.pl/ziemia-i-kosmos/historia/asuan-i-elefantyna-odkrycia-w-egipcie-potwierdzaja-biblie/ [dostęp: 01.04.2025].
22. Księga Powtórzonego Prawa 12,13-14.
23. C. Russell-Cole, How YHWH…, op. cit.
24. Księga Kapłańska 1-6.
25. Księga Wyjścia 29,38-39.
26. Księga Izajasza 53,1-9; por. Ewangelia według Jana 1,29.36.
27. C. Russell-Cole, How YHWH…, op. cit.
28. I Księga Samuela 4-5.
29. J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Wydawnictwo Puls, Londyn, 1992, s. 36-43.
30. Księga Ezechiela 33,11.
31. Księga Wyjścia 20,1-17.
32. Księga Rodzaju 22,1-19.
33. Ewangelia według Jana 8,58; zob. też: Is Jesus Yahweh?, GotQuestions, https://www.gotquestions.org/is-Jesus-Yahweh.html [dostęp: 02.04.2025].
34. Septuaginta, starożytne greckie tłumaczenie Tanach (hebrajski Stary Testament), wykorzystuje wyraz kyrios [κύριος, G2962], czyli po polsku Pan, wszędzie tam, gdzie pojawia się imię JHWH w hebrajskim oryginale. Z tego właśnie tłumaczenia korzystali apostołowie, również gdy pisali własne teksty, które później weszły do kanonu Nowego Testamentu. Ponadto sam Jezus powiedział, że jest Panem szabatu (Ewangelia według Marka 2,27-28). Nie byłby jego Panem, gdyby to nie On go ustanowił (Księga Rodzaju 2,2-3).
35. I List do Tesaloniczan 4,15-18.

Wszystkie fragmenty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.

© Źródło zdjęcia głównego: Canva.